Steingerður Steinarsdóttir

Fyrir um það bil 500 árum var fólk læsara á myndir og tákn en texta og stundum finnst mér að þeir tímar séu að renna upp að nýju með öllum þeim tjáknum, skammstöfunum og orðastyttingum sem farið er að nota í símaskilaboðum og tölvupóstum. Kannski er þetta til marks um að ritað mál sé á undanhaldi en þá ætti að felast í því tækifæri fyrir myndlist að ryðja sér fyrirferðarmeira rými í daglegu lífi. Ef svo er má segja að Margrét Tryggvadóttir hafi hitt á óskastund fyrir bók sína, Íslensk myndlist og fólkið sem ruddi brautina.

Það er frábærlega vel unnin bók. Umbrotið er fallegt, pappírinn veglegur, myndirnar vel valdar og textinn vandaður. Bókin er hugsuð sem inngangur að myndlist fyrir krakka og unglinga en er ekki síður áhugaverð fyrir fullorðið fólk. Hér er sagt í stuttu og skýru máli frá ýmsum aðferðum við að skapa list og fyrstu íslensku myndlistarmönnunum. Auðvitað var hér alla tíð fólk sem kaus að tjá sig í margvíslegri listsköpun, tréútskurði, smíðavinnu, myndskreytingum, vefnaði og útsaum og eflaust fleiri efni verið notuð til að skapa listfagra gripi. Þau sem sagt er frá í bókinni eru hins vegar fyrstu Íslendingarnir til að beinlínis mennta sig í myndlist og leitast við að gera hana að ævistarfi. 

Við þekkjum auðvitað þetta fólk, list þeirra er víða að finna í almannarýmum en hér er varpað ljósi á listsköpun þeirra og sagt stuttlega frá ævi þeirra. Þetta stórfín leið til að opna ungu fólki leið inn í listheiminn og gera þau læsari á myndmál, tákn, form og innihald myndverka. Margréti tekst einkar vel að gera hlutina aðgengilega og vekja til umhugsunar. Hún gerði þetta líka einstaklega vel í bók sinni um Kjarval og hér er komið frábært skref til að gefa skapandi börnum innsýn í sögu og möguleika myndlistar á Íslandi.

Bölvunin eftir Christoffer Carlsson er óvenjuleg sakamálasaga að því leyti að glæpurinn og lausn hans eru ekki þungamiðja sögunnar heldur hvaða áhrif það hefur á nákomna og samfélagið þegar voðaverk er framið. Óveðursnótt eina kviknar í bóndabýli og þegar menn taka að skoða rústirnar finnst lík ungrar konu og réttarkrufning leiðir í ljós að hún var látin áður en eldurinn braust út og hafði verið myrt.

Ísak á náið og gott samband við Edvard móðurbróður sinn. Drengurinn lítur upp til eldra mannsins en þegar Edvard er sakaður um morðið á kærustu sinni og dæmdur í fangelsi fer veröld Ísaks á hvolf. Hvað ef hann er eins og móðurafi hans og Edvard, ofbeldishneigður? Er það bölvunin sem hvílir á fjölskyldunni?

Á sama tíma og Ísak vex upp með skarlatsrauðan staf á bakinu vegna gerða afans sem barði konuna sína og móðurbróðurins sem hugsanlega sína lætur málið Viðar Jörgensen lögreglumann ekki í friði. Honum finnst eitthvað vanta og þegar hann rekst á svipaða atburðarás í öðrum bæ opnar hann málið að nýju án þess að tala við yfirmenn sína.

Christoffer Carlsson er afbrotafræðingur og rithöfundur og velþekktur á báðum sviðum í Svíþjóð. Hann skrifar af ótrúlegri næmni og persónur hans eru eftirminnilegar og lesandinn á auðvelt með að fá samúð með þeim. Bölvunin er frábær saga og góð lesning í lok sumars.

Nýlega hlustaði ég á útvarpsþátt þar sem var í viðtali karlmaður og hann viðhafði orðið kláðabókmenntir um tiltekna tegund ævisagna eða viðtalsbóka. Hann útskýrði hugtakið þannig að hárfín lína væri milli hins smekklega og ósmekklega þegar fjallað væri um erfiða hluti í ævi fólks og varlega yrði að stíga til jarðar til að fara ekki yfir hana. Þeir sem rynnu yfir þessa línu væru sem sé höfundar kláðabóka.

Ég taldi mig skilja nokkuð vel hvað þessi karlmaður átti við en hann er einn þriggja sem ég hef heyrt viðhafa þetta orð og líkja því við kláða þegar fólk tjáir tilfinningar sínar og rekur áföll af einlægni og hreinskiptni. Þessir þrír hafa allir verið karlar komnir af léttasta skeiði. Ég stend held ég á umferðareyju milli þeirrar kynslóðar sem taldi óþarfi að klóra hrúðrið af gömlum sárum og hinnar sem telur að meinið verði að viðra til að súrefnið lækni það. Ég var alin upp við að sumt talaði maður ekki um, einkum og sérílagi ef það kastaði rýrð á heimili manns eða fjölskyldu. Annað átti aðeins við bak við luktar dyr og þá hvíslað í eyru einhvers sem maður treysti vel. Öllum sárindum átti maður að kyngja og það bar vott um stolt og reisn að bera höfuðið hátt og láta engan bilbug á sér finna þótt erfið áföll dyndu yfir. 

En svo fóru fræðimenn að rannsaka áhrif sálrænna áfalla og í ljós kom að ef þeim var kyngt ollu þau meinsemdum jafnt í huga sem líkama og fólk var hvatt til að tala, vinna úr áföllunum. Og hugsanlega hafa karlarnir sem þola kláðann rétt fyrir sér. Það kann vel að vera ef menn klóra, klæji þá enn meir og endi með að klóra þar til undan blæðir. En það er eitthvað hrokafullt og ógeðfellt við að líkja tilfinningum og sárum annarra við kláða. Eitthvað sem slær mig illa, sérstaklega vegna þess að stílbrögð í frásögnum er alltaf spurning um smekk. Á tólftu og þrettándu öld var úrdráttur vinsæll, eins Íslendingasögur bera með sér, og þar var ekki verið að velta sér upp úr eða útskýra tilfinningar helstu persóna. Menn bitu á jaxlinn og þögðu hvort sem höggnir voru af þeim útlimir eða þeir sviknir í tryggðum.

Nú er öldin önnur. Fólk telur sig hafa rétt á að segja sögu sína umbúðalaust og rekja að á þeim hafi verið brotið. Og já, þá dragast allajafna aðrir inn í og það getur valdið sárindum og vanlíðan. Enn stöndum við nefnilega á mörkum hins gamla og hins nýja viðhorfs. Ég hef starfað nægilega lengi í blaðamennsku til að þekkja að margt af því sem þykir sjálfsagt í dag hefði aldrei liðist þegar ég var að byrja minn feril. Ég man til að mynda vel að þegar ég skilaði einu af mínum fyrstu viðtölum hafði ég lýst umhverfi viðmælanda míns og sagt hversu vel mér þætti falleg stofan og postulínsbollarnir klæða þessa glæsilegu konu. Ritstjórinn strikaði þessar velorðuðu setningar sem ég hafði legið yfir út, leit upp og sagði við mig: „Don‘t be cute!“ Hann meinti, ekki blanda sjálfri þér og þínum skoðunum í viðtalið og reyna þannig að öðlast velvild lesenda þinna, sem sé vera krúttleg.

Nú er öldin önnur. Blaðamenn lýsa hiklaust skoðunum sínum á viðmælendum og hvaða áhrif þeir hafa á þá, tala um kaffibollana, meðlætið, mjúka sófann og allt hvað er. Útvarpsmenn leyfa okkur að heyra þegar þeir hringja dyrabjöllunni hjá viðmælandanum, murrið í kaffikönnunni þegar hellt er upp á og hlátrasköllin í sjálfum sér ef eitthvað skemmtilegt er sagt. Þegar ég gerði minn fyrsta útvarpsþátt eyddi tæknimaðurinn löngum tíma í að klippa út hláturinn í mér eftir brandara viðmælandans og skammaði mig fyrir að hafa ekki stillt mig um að hlæja þar til til ég var búin að slökkva á bandinu.

Ég veit ekki hvort er réttara að vera tilbúinn að viðra óhreina þvottinn sinn í brakandi þerrinum eða laumast með hann í átt að snúrunni á kvöldin þegar enginn sér til. Hitt veit ég að við getum alltaf sleppt því að lesa, hlusta eða horfa á það sem okkur þykir óþægilegt. Það er rétt hjá yngri kynslóðinni og ég er með annan fótinn þar en hinn meðal karlanna sem fordæma kláðabókmenntirnar, að enginn annar getur borið ábyrgð á misgjörðum manns. Sá sem brýtur gegn öðrum á engan rétt á þögn eða tillitssemi. Bækur á borð við Manneskjusögu, Barnið í garðinum, Myndina af pabba; saga Thelmu, Elspu, Álfadal, Auðnu, Heimtur úr heljargreipum og fleiri gætu örugglega flokkast undir kláðabókmenntir en allar hafa þær varpað ljósi á ýmsar meinsemdir mannlegrar tilveru, opnað augu fólks fyrir margvíslegu óréttlæti og afleiðingum ofbeldis. Þær hafa hjálpað mörgum og skapað þarfa umræðu sem hefur skilað ýmsum áfram veginn. Er þá eitthvað athugavert að veita mönnum þá fró að klóra sér þar sem þá klæjar?

Allir bókaormar vita hversu mikilvægt er að velja vel þær bækur sem fljóta með í fríið. Það er ekkert verra en að hafa nógan tíma en ekkert skemmtilegt að lesa. Þær tegundir bókmennta sem helst boða vor og sumar í bókbúðum eru ástarsögur eða krimmar. Talsvert er einnig um að út komi mannlegar, hlýjar skáldsögur þegar hlýna tekur í veðri. Gallinn er hins vegar sá að sumar slíkar eru fremur væmnar en aðrar of sorglegar. 

Svangur lestrarhestur getur þess vegna aldrei verið fyllilega fullviss um að finna einhverjar bækur falli akkúrat að hans smekk. Þá er gott að velja bækur eftir höfunda sem maður þekkir fyrir og veit hverju búast má við af. Sömuleiðis er gott ráð að grípa ofan í bókina á nokkrum stöðum og lesa tvær til þrjár málsgreinar. Ef þær lofa góðu er sjálfsagt að kippa henni með.

Ástarsögur vekja ævinlega áhuga fólks. Flestir geta sett sig í spor elskendanna og þekkja vel að stundum er ástin heit og hlý en stundum sár og köld. Ótal slíkar sögur hafa náð að fanga hugi fólks og eru löngu orðnar klassískar. Hér verða nefndar nokkrar þeirra og mælt með að enginn láti hjá líða að lesa sjálfur.

Hér á eftir fer listi yfir nokkrar nýlegar bækur sem eru fyrirtaks aumarbækur:

Læknir verður til eftir Henrik Geir Garcia

Sumarblóm og heimsins grjót eftir Sigrúnu Ölbu Sigurðardóttur 

Prestsetrið eftir Ármann Jakobsson

Fiðrildafangarinn eftir Anne Cleeves, raunar allt eftir Anne Cleeves. 

Aðskotadýr eftir Unni Lindell

Helköld illska eftir Quentin Bates

Sjáið okkur dansa eftir Leilu Slimani. 

Sally Rooney er án efa meðal athyglisverðastu rithöfunda vorra tíma. Fyrsta bók hennar Conversations With Friends, sem fékk titilinn Okkar á milli á íslensku var bráðfyndin en jafnframt skörp greining á tengslum eða tengslaleysi ungs fólks í dag. Næst fylgdi Normal People eða venjulegt fólk. Ljúfsár og raunsönn ástarsaga og sjónvarpsþættir gerðir eftir henni slógu áhorfsmet beggja vegna Atlantsála. Nýjasta bók hennar, Beautiful World, Where Are You? eða Fagri heimur hvar ert þú? ber öll höfundareinkenni þessa frábæra höfundar sem ótrúlegt en satt er aðeins þrjátíu og tveggja ára.

Bókin fjallar um verðlaunahöfundinn Alice og vinkonu hennar frá í háskóla Eileen. Ástalíf þeirra beggja  er flókið. Eileen er ástfangin af Simon en þorir ekki að gera kröfur til hans um skuldbindingu. Í það minnsta er hann ávallt í vafa um hvað hún vill, hvort í hennar huga séu þau vinir sem eigi í kynlíf af og til eða hvort hún ætlar sér meira. Eileen er blaðamaður og starfar hjá bókmenntatímariti í Dublin en Simon stjórnmálaráðgjafi. Þau búa bæði í Dublin.

Alice býr hins vegar í litlum bæ við ströndina í um það bil þriggja klukkustunda ferðafjarlægð frá höfuðborginni. Hún er þreytt og finnur fyrir kulnun. Hún fékk taugaáfall og lagðist inn á geðsjúkrahús í kjölfar sambandsslita og hefur ekki fengið góða hugmynd í langan tíma. Í raun er hún að gefast upp á að skrifa. Henni finnst það tilgangslaust í heimi þar sem Internetið skiptir öllu máli og skrifin einhvers konar vitsmunalegur leikur þegar fólk ætti að taka alvarlega á loftslagsmálum og annarri hnignun í heiminum. Frægðin hefur einnig komið aftan að henni og það hvernig fólk telur sig vita hver hún er og krafan er að hún sé þakklát fyrir allt sem henni hefur hlotnast. Hún fellur fyrir manni sem hún kynnist á Tinder, Felix er starfsmaður í vöruhúsi.

Líkt og í fyrri bókum Sally Rooney er ástin ekki einföld og þótt tilfinningar séu sannarlega í spilinu hjá þeim öllum er eins og þau nái ekki að skapa hamingju eða hreina gleði í kringum ást sína. Á milli Felix og Alice ríkir gjá, hann virðist tortryggja menntun hennar og vitsmuni. Til að mynda skýtur hann því að henni að hún hafi sjálf skrifað umfjöllunina um sig á Wikipedíu. Hún svarar: „Nei, bara bækurnar.“ Hún býður honum með sér til Rómar í kynningarferð en samband þeirra er brokkgengt í byrjun. Þær vinkonurnar tala hins vegar saman af einlægni og reyna að styðja hvor aðra með tölvupóstum.

Höfundurinn á margt sameiginlegt með Alice í bókinni. Hún er nýorðin þrjátíu og tveggja ára, fædd 20. febrúar 1991. Fagri heimur, hvar ert þú er þriðja bók hennar og fyrstu tvær eru margverðlaunaðar. Hún notar í þessari bók sendibréfaformið til að koma hugsunum og tilfinningum persónanna til skila. Hún er einnig kaldhæðin og skemmtileg en einmanaleiki persónanna, leit þeirra að tengslum og tilgangi með lífi sínu er augljós. Aðeins Simon hefur fundið leið til að fylla upp í tómið. Þetta er áhugaverð bók, vel skrifuð og merkingarrík.