Hvert orð skiptir máli

Íslendingar eru ljóðelskt fólk og enn hendir það af og til að ljóðabækur rata á metsölulista bókaverslana. Það sýnir sig einnig að þegar eitthvað bjátar á og sorgin gerir sig heimankomna á leitar fólk ljóða til að tjá tilfinningar sínar, finna huggun og sýna samúð.

Ljóðalestur veitir mörgum mikið yndi en sýnt hefur verið fram á það með rannsóknum að hrynjandi þeirra, rím og orðanotkun hefur áhrif á önnur svæði heilans en annar lestur. Flestir menn eiga auðveldara með að leggja ljóð á minnið en aðra texta og myndmál örvar ímyndunarafl og óhlutbundna hugsun. Það er því full ástæða til að leyfa börnum að njóta ljóða og sömuleiðis ættu fullorðnir að taka oftar fram ljóðabækur heimilisins.

Til að lesa ljóð þarf ekki að tileinka sér neina sérstaka tækni heldur fyrst og fremst að leyfa tilfinningunum að ráða för en ekki sakar að hafa í huga nokkra gullna leiðarsteina þegar flett er ljóðabókum. Forvitni er einstaklega góður förunautur um lendur ljóða. Menn ættu hins vegar að skilja eftir allar fyrirfram gefnar hugmyndir um hvernig ljóð eigi að vera eða hvað sé ljóð. Við fyrsta lestur er gott að láta tungumálið tala til sín og kveikja hugmyndir. Forvitnin vekur hins vegar ævinlega spurningar og þá er komið að næsta skrefi.

Hvers vegna valdið skáldið einmitt þetta orð á þessum stað? Er einhver tilgangur með forminu? Segir takturinn eða hrynjandinn í ljóðinu eitthvað? Notar hann ljóðstafi? Rímar þetta? Og þá er komið að því að rýna. Markmið rýninnar er að skilja og túlka.

Leitin að merkingu

Þegar menn telja sig hafa fundið kjarnann í ljóðinu er kominn tími til að spyrja sig hvort form ljóðsins, tækni eða aðferðir sem skáldið notar bæti einhverju við. Falla áherslurnar þannig að verið sé að leiða lesandann að tilteknu svari eða er þetta allt opið? Einmitt þetta gerir ljóðið svo fjölhæft. Það þarf að þjálfa og rækta upp ljóðeyra líkt og tóneyra. Í hverju kvæði leynist tónlist og þegar menn hafa gripið taktinn er auðvelt að dansa.

Einn helsti óvinur þeirra sem eru að byrja að lesa ljóð eru þær fyrirfram gefnu hugmyndir sem þeir hafa um ljóðagerð, skáldskap og túlkanir. Lesendur sem eru vanastir því að lesa óbundið mál og samfelldan langan texta finnst oft ljóðið skorta dýpt. Það vanti frekari útlistun og þeir verða pirraðir ef þeir skilja ekki strax meininguna. Ljóðið verður nokkurs konar dulmálsskilaboð sem þeir leitast við að ráða, enda sé það alveg óskiljanlegt án lykilsins. Og vissulega geta ljóð verið erfið. Merkingin liggur ekki alltaf ljós fyrir og sum er mögulegt að túlka á marga mismunandi vegu. Lesandinn þarf ætíð að leggja eitthvað til svo hnýta megi endahnútinn á það sem skáldið byrjaði.

Hver og einn kemur með eigin reynslu, upplifanir og tungumálaskilning að borðinu og skapar þar með nýja vídd. Stundum er talað um skáldskaparíþrótt og þá má líta á skáldið sem þjálfara en lesandinn hnykklar sína sterkustu vöðva og treystir á að þeir skili honum að markinu. Það er ávallt gaman að reyna sig við eitthvað, leggja sig fram og finna að lokum þá ánægju sem fylgir því að hafa sigrað og náð markmiði sínu. Auðvitað þjálfast fólk svo í því að lesa ljóð og verður þaulvanir leikmenn á leikvanginum eftir vissan tíma og þá opnast orðið flest ljóð auðveldlega við fyrsta lestur. 

Bókmenntir af hvaða toga sem er hafa ætíð verið eitthvað sem fólk nýtur saman. Í baðstofunni las húsbóndinn og hinir hlustuðu og án efa hafa skapast fjörugar umræður eftir að lestri lauk. Menn og konur hafa mátað sig við söguhetjur, lifað sig inn í atburði og eftir atvikum dáðst að eða gagnrýnt höfundinn. Góð ljóð opinbera manni einhvern sannleik eða kveikja hugmyndir sem hafa legið sofandi langa stund. Bestu ljóðin hafa að auki einhvern töframátt. Þau draga mann til sín og orðin festast í huganum, hljóma þar aftur og aftur og vekja sömu tilfinningar.

Ljóð lesin upphátt

Sumir kjósa ævinlega að lesa ljóð upphátt. Það hjálpar vissulega. Hrynjandinn verður skýrari og hvernig línurnar skiptast getur eftir atvikum runnið þægilega í lestri eða skapað brot mili setninga og orða sem er mikilvægt á leið lesandans til skilnings. Það er líka notalegt að lesa upp. Við heyrum of lítið af upplestri nú á dögum og mikil nánd felst í að lesa fyrir aðra. Foreldrar og börn njóta þess á hverju kvöldi og engin ástæða til að pör eða fullorðnir leyfi sér ekki að halda þeim sið áfram. 

Sterkt samband er milli ljóða og tónlistar. Þær heilastöðvar sem kveikja tilfinningaleg viðbrögð þegar menn hlusta á tónlist verða einnig virkar þegar menn lesa ljóð. Sömuleiðis þær stöðvar sem stjórna hugarró eða hvíld þ.e. þær stöðvar sem fólk nærir í hugleiðslu. Mörg skáld hafa líka sagt að tónlist sé þeim innblástur og þeir lagi ljóð sín að ákveðinni tegund tónlistar þannig var bandaríska skáldið Langston Hughes til dæmis áhugamaður um djass og hlustaði þekkta músíkkanta þegar hann var að vinna. Í sumum tilfellum eru ljóð einnig sett upp til að minna á ákveðna tegund hjóðfæra og hvernig leikið er á þau. Stuttar línur, jafnvel eitt orð sem hljóma líkt og þegar blásið er stutt í horn, trompet eða önnur blásturhljóðfæri. Þagnir milli lína eða orða gegna einnig svipuðu hlutverki og þagnir í tónlist.

Ákveðin tegund nútímaljóða hefur einnig leitast við að brúa bilið milli ljóðlistar og myndlistar. Þá myndar formið mynstur eða lögun sem getur verið lykillinn að túlkuninni. Þessi aðferð hefur einnig mikið notuð meðal japanskra ljóðskálda frá örófi alda. Þetta kann að virðast flókið og sumum finnst það kannski auka enn á erfiðleikana með að finna einhverja merkingu í ljóðum. En þá er augljósa og einfalda lausnin oft aðgengilegust. Er tilgangurinn að minna á nótur, tóna eða er þetta samtal? Er formið skýrt? Tákn á borð við þríhyrninga, trapísur eða ferhyrningar segja flestum eitthvað. Ferhyrningurinn er til að mynda tákn um íhaldssemi og ósveigjanleika meðan trapísan er uppreisnargjarnari mýkri og vinalegri.

Á bak við orðin 

Á bak við orðin í ljóðinu liggur boðskapurinn, tilfinninging og það sem hrífur. Þess vegna getur verið gott að lesa ljóð orð fyrir orð og velta fyrir sér hvað þau þýða ein og sér og einnig í þessu samhengi. Einhverjir kraftar eru ævinlega að verki og líkt og gott getur verið að taka í sundur bílvél og setja hana saman aftur til að skilja hvað knýr mótorinn getur verið áhugavert að skoða hvert orð jafnvel hvert atkvæði fyrir sig áður en ljóðið er endanlega túlkað. En að því sögðu er kannski best að velta hlutunum ekki of mikið fyrir sér og taka einfaldlega upp ljóðabók, lesa, upplifa, skoða og njóta.

Sérvitur einfari

Einn athyglisverðasti rithöfundur samtímans Cormac McCarthy er einn þeirra er kjósa að halda sig fjarri sviðsljósinu. Hann skaust óvænt upp á metsölulista allra bókaverslana þegar Oprah valdi bók hans The Road til lestrar í bókaklúbbi sínum árið 2006. Í kjölfarið kom hann í viðtal í þætti Opruh og rétt áður en frumsýna átti kvikmynd gerða eftir bókinni kom hann fram ásamt Coen-bræðrum sem framleiddu hana. Síðast komst Cormac í opinbera umræðu eftir að einhver lak á netið hluta úr óútgefinni bók eftir hann árið 2016.

Bókin heitir The Passenger og Cormac las upp úr henni á uppákomu á síðasta ári. Einhver tók upp upplesturinn og setti á YouTube og þá tók annar við keflinu og hafði fyrir að skrifa upp allt sem hann las og senda áfram. Höfundurinn hefur biðlað til allra er nota netið að deila ekki áfram þessum köflum því bókinni er ekki lokið og hann segir ekki einu sinni víst að hann muni nokkru sinni senda hana áfram til útgáfu. Hann biður því alla að virða rétt sinn til eigin verka.

Bækur hans falla alls ekki að smekk meirihluta lesenda. Heimssýn hans er dökk og þótt flestir geti verið sammála um að hann er mikill meistari orða og stíls er efnið einfadlega stundum og þungt og hægt til að það sé líklegt til höfða til almennra lesenda. Hins vegar brá svo við að þegar Oprah valdi On the Road sem lesefni að fólk sem aldrei hafði látið sér detta í hug að lesa þennan höfund hreifst af textanum og eldri bækur hans selldust í kjölfarið eins og heitar lummur. 

Býr fjarri skarkala heimsins 

Cormac er sérvitur einfari, ekki ólíkur þeim J.D. Salinger og Harper Lee. Þau kusu öll að draga sig í hlé frá skarkala heimsins og veita sjaldan viðtöl og koma ákaflega sjaldan fram opinberlega. Charles McCarthy fæddist 20 júlí árið 1933 í Providence á Rhode Island. Hann var þriðji í röð sex systkina. Nafni hans var breytt í Cormac, sumir segja eftir írska fornaldarkonunginum en aðrir halda því fram að fjölskylda hans hafi frekar kosið gelísku útgáfuna af nafni hans og þess vegna kosið að hafa það þannig. Cormac hóf háskólanám árið 1951 en hætti og gekk í flugherinn. Hann sneri aftur til að ljúka námi árið 1957 en hvarf frá námi án þess að útskrifast árið 1959. Þótt ekki fengi hann prófskírteini fór hann ekki alveg tómhentur úr skólanum því hann vann Merrill-Ingram ritlistarverðlaunin árið 1959 og 1960 fyrir sögur sínar A Drowning Incident og Wake for Susan.

Eftir að hann hætti í skólanum fluttist hann til Chicago og vann fyrir sér sem bifvélavirki. Hann giftist Lee Holleman sem hafði verið honum samtíða í háskólanum og þau eignuðust saman soninn Cullen. Hann skildi við hana áður en fyrsta skáldsaga hans The Orchard Keeper kom út árið 1965. Þá hafði hann gert útgáfusamning við Random House og ritstjóri hans þar var Albert Erskine sem árum saman hafði unnið með William Faulkner. Það er skemmtileg tilviljun sérstaklega í ljósi þess að Faulkner og Herman Melville eru þeir tveir höfundar sem Cormac segir að hafi haft mest áhrif á skrif sín. 

Um svipað leyti fékk hann styrk til að ferðast til Evrópu og hugðist hann m.a. heimsækja Írland og Blarney-kastala þar sem nafni hans Cormac réð ríkjum á þriðju öld eftir Krist. Um borð í skipinu á leið yfir Atlantshafið tókust ástir með honum og söngkonunni og dansaranum Anne DeLisle sem ráðin hafði verið til að skemmta farþegum. Þau giftust á Englandi árið 1966. 

Þau sneru aftur til Bandaríkjanna árið 1967 og Outer Dark var gefin út um svipað leyti. Þau settust að í gamalli hlöðu rétt fyrir utan Louisville í Tennesse árið 1969 og Cormac hellti sér út í endurbygginguna, m.a. lagði hann steinvegg í húsinu einn og sjálfur og sömuleiðis hjó hann og þurrkaði í viðarofni mikið af timbrinu sem fór í bygginguna. Hjónabandið entist ekki og árið 1976 skildi hann við Anne og flutti til El Paso í Texas þar sem hann býr enn. Vinsælustu bækur hans til þessa eru landamæratrílógían en fyrsta bókin í þeirri röð er All the Pretty Horses sem gerð var kvikmynd eftir árið 2000. Í dag er Cormac giftur Jennifer Winkley og á með henni soninn John. Drengurinn er átta ára og sagt er að hann hafi verið föður sínum innblástur að sögunni The Road. 

Ráðvilltir karlmenn en bestu skinn

Nick Hornby er athyglisverður og bráðskemmtilegur rithöfundur. Hann skrifar um ofurlítið ráðvillt fólk sem á erfitt með að taka ábyrgð  en eru þó bestu skinn inn við beinið. Í flestum tilfellum átta söguhetjur hans sig á því að lífið er betra ef menn gefa af sér og taka þá áhættu að tengjast öðrum.

Nicolas Peter John Hornby fæddist 17. apríl 1957 í Redhill í Surrey. Hann er sonur Sir Derek Hornby stjórnarformanns Continental-járnbrautanna og Margaret Audrey Hornby, fæddri Withers. Foreldrar hans skildu þegar Nick var ellefu ára en hann ólst upp í Maidenhead og gekk þar í skóla. Hann lauk síðan gráðu í ensku frá Cambridge-háskóla. Nick er ákaflega fjölhæfur því auk skáldsagna skrifar hann handrit, ritgerðir, blaðagreinar og dægurlagatexta. Flestar ritgerða hans fjalla um popp- og rokktónlist en hann hefur yfirgripsmikla þekkingu á dægurmenningu.

Sagt er sumar bækur hans séu að hluta til sjálfsævisögulegar en hann hefur ávallt neitað því nema að í Fever Pitch sé aðalsöguhetjan að einhverju leyti byggð á honum sjálfum, enda er þar á ferð fótboltafrík sem setur liðið sitt ofar nánast öllu í lífi sínu en þessi bók hlaut William Hill Sports Book of the Year-verðlaunin árið 1992. Nick er mikill áhugamaður um fótbolta og heldur með Arsenal. Tónlist er annað áhugamál og sjálfur safnar hann vinyl-plötum eins og Rob Gordon í High Fidelity. 

About a Boy er þekktasta bók hans til þessa og myndin sem gerð var eftir henni, með Hugh Grant í aðalhlutverki, fór sigurför um heiminn. Að segja að bókin sé betri er kannski erfitt en það er ekkert sem kemur í staðinn fyrir að lesa næmar og einstaklega fallegar lýsingar Nicks á sálarlífi tólf ára drengs. Bókin er í léttum dúr en sum atriðin eru svo falleg og skrifuð af svo mikilli snilld að það getur komið út tárunum á flestum konum og margir karlmenn þurfa áreiðanlega að ræskja sig. Kannski ekkert undarlegt að bókin hafi hlotið E.M. Forster-verðlaunin og verðlaun Amerísku akdemíunnar.

Henta vel sem kvikmyndahandrit

Reyndar hafa verið gerðar kvikmyndir eftir flestum bókum hans, tvær eftir Fever Pitch, ensk útgáfa þar sem Colin Firth var í aðalhlutverki og svo amerísk þar sem Jim Fallon lék forfallinn Red Socks Fan en ekki þótti líklegt að amerískir áhorfendur gætu skilið ástríðufullan áhuga karlmanns á breska fótboltaliðinu Arsenal. Árið 2002 kom út smásagnasafnið Speaking With Angels en Nick ritstýrði því. Þar er að finna tólf smásögur eftir hann og vini hans og hluti ágóðans rann til TreeHouse-samtakanna, góðgerðafélags er vinnur að hagsmunum barna með einhverfu en Nick á einhverfan son.

A Long Way Down kom út þremur árum seinna en þar er tekist á við kvíða, þunglyndi og sjálfsvíg. Þótt þemað hljómi ekki beint glaðlega er bókin engu að síður mannleg, falleg og þar er nóg af þeirri skemmtilegu kímni sem Nick hefur til að bera í ríkum mæli. Sjálfur hefur Nick talað hreinskilnislega um glímu sína við þunglyndi en hann hefur af og til verið bitinn illa af svarta hundinum. Kvikmynd eftir sögunni var frumsýnd 2014 og léku Pierce Brosnan, Toni Collette, Imogen Potts og Aaron Paul aðalhlutverkin.

Unglingasagan Slam og kom næst og síðan Juliet Naked en þar fjallar hann um gleymdan popptónlistarmann sem neyðist til að stíga fram í sviðljósið aftur þegar tónlist hans er endurútgefin. Í flestum bókum Nick eru aðalpersónurnar hlédrægar manneskjur sem kunna best við einveruna. Nýjasta bókin er Dickens and Prince en hana hef ég ekki lesið. Funny Girl var sú síðasta sem kom fyrir mín augu en hún fjallar um fegurðardís frá sjöunda áratugnum sem ætlar sér stóra hluti í gamanþáttum í sjónvarpi.

Truman Capote og týnda handritið

Upp úr miðri síðustu öld var Truman Capote einn virtasti rithöfundur Bandaríkjanna. Hann var einnig vinsæll meðal elítunnar og hans bestu vinir voru ríkir, frægir, fallegir og dáðir. Þegar hann hóf að skrifa skáldsöguna Answered Prayers sneru þeir flestir við honum baki eftir að það hafði spurst út að bókin yrði byggð á lífi þeirra.

Truman var einmana allt sitt líf. Foreldrar hans skildu þegar hann var fjögurra ára og móðir hans sendi hann í fóstur til ættingja. Þar tengdist hann gamalli frænku sinni órjúfanlegum böndum. Hún hét, Nannie Rumbley Faulk en hann kallaði hana Sook. Hann kenndi sjálfum sér að lesa fjögurra ára gamall og var eftir það oftast með nefið ofan í bók. Átta ára ákvað hann að gerast rithöfundur en margir telja að besta vinkona hans í barnæsku og út lífið, Harper Lee, hafi byggt persónu Dill, besta vinar Jem og Scout, á honum. Hann hafði mjög skæra og bjarta rödd og hún einkenndi hann allt hans líf. Hann var samkynhneigður og fór ekki leynt með það. Elskhugi hans til margra ára Jack Dunphy skrifaði eftir lát hans bók um samband þeirra og lýsti þeim Truman sem hann einn þekkti. Þeir bjuggu hins vegar ekki alltaf saman aðallega vegna þess að Jack fannst erfitt að horfa upp á Truman neyta eiturlyfja og drekka svo ótæpilega að það ógnaði heilsu hans.  

 

En aftur að skáldsögunni sem týndist. Hún átti að verða svanasöngur Trumans sem höfundar og hann lagði sál sína í verkið. „Bókin heitir Answered Prayers (Bænheyrsla) og ef allt fer vel verður hún svarið við mínum bænum,“ skrifaði Truman í bréfi til útgáfustjóra síns hjá Random House. Þetta var sumarið 1958 og Truman dvaldi á Grikklandi við skriftir. Hann sagði einnig að bókin ætti að sín útgáfa af In Search of Lost Time eftir Marcel Proust og að stundirnar sem hann varði með vinum sínum við drykkju og skemmtanir væri hann við efnisöflun. Þegar hann lést tuttugu og sex árum síðar á heimili Joan Carson, vinkonu sinnar, fannst hins vegar hvorki tangur né tetur af handritinu.

Má rithöfundur skrifa um raunverulegt fólk?

Það varð útgefendum hans dýrt því þeir höfðu þá greitt honum eina milljón dollara í fyrirframgreiðslu út á þessa væntanlegu metsölubók og enn í dag er mönnum hulin ráðgáta hvort handritið hafi nokkru sinni klárast eða almennt verið meira og stærra í sniðum en tveir kaflar. Þá hafði Truman birt í tímaritinu Esquire árið 1975 og 1976. Sá fyrri fékk yfirskriftina Mojave og var byggður á stormasömu hjónabandi vina hans, Williams S. Paley og Babe Paley. Hann lýsti framhjáhaldi, drykkju, tilfinningalegum uppþotum og fleiru en skrifin fengu lítil viðbrögð. Sá síðari, La Côte Basque, vakti hins vegar bæði umtal og hneykslan, enda snerist hann um líf og hegðun nokkurra ríkustu kvenna Bandaríkjanna. Í kjölfarið fór af stað mikil umræða um hvað höfundar gætu leyft sér að ganga langt í lýsingum á raunverulegum persónum og atburðum.

Sú deila er svo sem ekki ný af nálinni. Truman hafði áður skrifað skáldsöguna, In Cold Blood, byggða á raunverulegu morðmáli. Hann heimsótti bæinn Holcomb í Kansas þar sem fjölskylda hafði verið myrt á heimili sínu og talaði við lögreglustjórann og bæjarbúa áður en hann hóf að skrifa. Margir þeirra voru honum reiðir eftir á og sögðu að hann hefði farið mjög frjálslega með það sem hann upplifði og heyrði. Í La Côte Basque gekk hann enn lengra. Hann skrifaði margar vinkvenna sinna, miðaldra konur, inn í söguna, m.a. Jaqueline Kennedy Onassis, Lee Radziwill, Gloriu Vanderbilt, Slim Keith, Cloriu Guiness og Carol Matthau. Í mörgum tilfellum hafði hann ekki einu sinni fyrir því að breyta nöfnum þeirra og viðrar ýmsar beinagrindum úr lokuðum skápum. Þarna var talað um framhjáhald eiginmanna þeirra, morð á einum eiginmanni, mennina sem sluppu og eiginmennina sem þær voru búnar að gleyma, pilluát þeirra og skuldir.

Þetta var í raun félagslegt sjálfsmorð. Allir vinir hans sneru við honum baki og Truman átti ekki annað svar en að drekkja sorgum sínum í aukinni áfengis- og eiturlyfjaneyslu. Hann lést 25. ágúst árið 1984 mánuði fyrir sextugsafmæli sitt. Að baki átti hann ótrúlega glæstan feril og flestar bækur hans og margar smásögur höfðu ratað á hvíta tjaldið. Breakfast at Tiffany‘s er flestum í fersku minni en einnig kvikmynd frá árinu 1967 gerð eftir In Cold Blood. Árið 1996 var svo gerð sjónvarpsþáttaröð byggð á bókinni. Truman var aðeins tuttugu og þriggja ára þegar hans fyrsta skáldsaga var gefin út, Other Voices, Other Rooms, en það er uppvaxtarsaga Joels Knoxs. Hann er þrettán ára og nýbúinn að missa móður sína. Hann er sendur til New Orleans til að búa hjá föður sínum sem hann hefur aldrei séð því sá stakk af þegar Joel fæddist. Þegar hann kemur kemst hann að því að faðir hans er lamaður. Lesandinn fær að kynnast tilfinningum hans og viðleitni til að lifa með nýjum erfiðum aðstæðum. Margir telja að í þessari bók geri Truman upp eigin æsku.

Ekki alltaf rétt með farið

Það var hins vegar bókin In Cold Blood sem færði höfundinum bæði frægð og auð. Árið 1959 skók morðið á Clutter-fjölskyldunni Bandaríkin. Hjónin, Herb og Bonnie Clutter bjuggu ásamt börnunum sínum, Nancy og Kenyon á bóndbæ rétt fyrir utan Holcomb. Tveir síbrotamenn, nýlega sloppnir úr fangelsi, Perry Smith og Richard Hickock voru fundnir sekir um morðin en ástæðan var sú að samfangi þeirra, Floyd Wells, hafði unnið fyrir Herb og sagt þeim að hann geymdi oft stórar upphæðir í lausafé á bænum. Þetta voru óhugnanleg og andstyggileg morð framin af græðgi eingöngu. Truman dvaldi í bænum ásamt Harper Lee og þau tóku viðtöl við marga bæjarbúa og fagfólk sem kom að málinu. Þegar bókin kom út varð hún strax umdeild og margir töldu að farið væri frjálslega með sannleikann og mikið skáldað í eyðurnar. Truman svaraði því til að að þetta væri skáldsaga byggð á raunverulegum atburðum.

En velgengni bókarinnar varð til þess að Truman átti greiðan aðgang að bandarísku elítunni. Hann kynntist eiginkonum verksmiðjueigenda og auðjöfra og var heimagangur hjá ameríska aðlinum en það eru fjölskyldur á borð við Kennedy, Vanderbilt, Rockefeller og fleiri kallaðar þótt enginn titill fylgi. Hann eignaðist margar vinkonur meðal þessar kvenna og kallaði þær svanina sína. Hann hélt þeim boð og fór með þeim í hádegisverð tvisvar í viku. Hann sagði þeim sögur og baðaði þær í aðdáun. Þetta voru konurnar sem hann síðar skrifaði svo um í La Côte Basque.

En hann var ekki bara besti vinur kvenna. Hann umgekkst stjórnmálamenn, listamenn og kvikmyndastjörnur. Það er þess vegna ekkert undarlegt að útgefendur hafi verið tilbúnir til að borga honum góða summu fyrirfram fyrir bók byggða á sögum af þessu fólki. Þessir tveir fyrstu kaflar bentu að minnsta kosti til þess að meira feitt kjöt væri á beinunum. En árin liðu og ekkert bólaði á handritinu. Tíu árum eftir að hann skrifaði bréfið um svanasöng sinn til útgefandans var mönnum tekið að lengja eftir að bókin kæmi fyrir almenningssjónir. Hann var þó alls ekki verklaus því hann skrifaði handrit að sjónvarpsþáttum og smásögur en hélt áfram að ýja að því að von væri á stórvirki. Í viðtali á bandarískri sjónvarpsstöð sagði hann: „Þetta er það sem ég er að skrifa um, elskan. Ég er að skrifa um alla sem ég hef hitt um ævina svo gætið ykkar.“

Úr þúsundum karaktera að velja

Árið 1969 var hann kallaður á fund hjá Random House og þeir sömdu við hann um að hann skilaði þeim þremur bókum fyrir lok september 1973 og þar á meðal hinni margumtöluðu Answered Prayers. Hann fékk 750.000 dollara greidda fyrirfram í höfundarlaun og þurfti því ekki að svelta. Hann ræddi um það leyti um Answered Prayers og kallaði bókina aðalverk sitt og sagði: „...nánast allt í henni er dagsatt. Ég hef úr þúsundum karaktera að velja. Bók mín á eftir að gera fyrir Ameríku það sem Proust gerði fyrir Frakkland.“ Þar var hann auðvitað að vísa í Leit að týndum tíma.

En september 1973 leið án þess að Truman skilaði nokkru af sér. Hann skrifaði kvikmyndahandrit byggt á skáldsögu F. Scott Fitzgerald, The Great Gatsby en því var hafnað af kvikmyndaverinu. Út kom smásagnasafn sem fékk fremur blendnar viðtökur gagnrýnenda. Meðal efri stéttarinnar ríkti hins vegar fimbulkuldi og það að útiloka Truman Capote varð viðtekin venja og nokkuð sem þau öll gerðu. Þótt margt af því sem kom fram La Côte Basque, væri velþekkt og hefði áður komið fram í slúðurdálkum blaðanna litu menn samt almennt þannig á að Truman hefði brugðist trausti sinna allra nánustu vina og honum væri því ekki treystandi.

Hvers vegna hann gerði það hefur verið mönnum tilefni til vangaveltna síðan hann lést. Sumir segja að hann hafi skrifað á þennan illkvittna hátt um þessar konur vegna þess að hann hafi verið orðinn þreyttur á að vera leikfang þeirra eða hirðfífl. Aðrir vilja meina að hann hafi einfaldlega ekki gert sér grein fyrir að skrifunum yrði tekið á þennan hátt. Hann hafi haldið að flestir vissu þetta þegar og því væri varla um neina goðgá að ræða. Kelleigh Greenberg-Jephcott höfundur Swan Song, skáldsögu um Truman Capote og útskúfun hans telur að alla ævi hafi hann notfært sér sögur annarra og fléttað þeir inn í skáldskap sinn. Hann hafi ávallt fengið mikið hrós fyrir þetta allt frá því hann tíu ára vann verðlaun fyrir smásöguna Old Mr Busybody. Þetta hafi þess vegna alls ekki virst neitt öðruvísi í hans huga.

Lögsóttur fyrir meiðyrði 

En Truman var greindur maður og það þarf svo sem ekki snilling til að reikna út samhengið. Hann mátti varla við því að tapa öllum sínum vinum og stjórnmálamenn eru ekki þekktir fyrir að taka því þegjandi sé að þeim vegið á opinberum vettvangi. Það var því góð og gild ástæða fyrir því að hann skilaði ekki af sér handriti þrátt fyrir ótal setta skiladaga um tveggja áratuga skeið. Hann var líka niðurbrotinn maður þótt hann héldi áfram að tala digurbarkalega um bókina sem öllu myndi breyta. Babe Paley, besta vinkona hans, talaði aldrei við hann eftir Mojave og hún lést úr lungnakrabba þremur árum síðar. Truman var ekki boðið að koma í jarðarförina. Honum þótti það ofboðslega leitt og lokaði sig af í þakíbúð sinni í Manhattan með gluggatjöldin dregin vandlega fyrir og hafði ekki samband við neinn.

Um þetta leyti fór Truman að sækja næturklúbbinn Studio 54. Þar var diskótónlistin allsráðandi og Andy Warhol gekk um með hirð af alls konar fólki í kringum sig. Hann og vinir hans voru ævinlega með birgðir af kókaíni, hugbreytandi pillum og öðrum vimuefnum meðferðis og Truman tók þátt í partíinu af lífi og sál. Hann birti einn kafla enn úr Answered Prayers, yfirskrift hans var Unspoiled Monsters og birtist í maí 1976. Sá vakti litla athygli en Truman hafði brátt um annað að hugsa. Hann hafði sagt frá því í viðtali við Playgirl að rithöfundinum Gore Vidal hefði eitthvert sinn verið hent út úr boði í Hvíta húsinu vegna ölvunar og andstyggilegrar hegðunar. Gore Vidal hóf lögsókn á hendur starfsbróður sínum og vildi fá milljón dollara í skaðabætur fyrir meiðyrði. Söguna hafði Truman eftir Lee Radziwill en hún skrifaði undir eiðsvarna yfirlýsingu þar sem hún kannaðist ekkert við að hafa séð nokkuð þessu líkt til Gore í þessu boði. Að lokum var gerð sátt í málinu og það fór aldrei fyrir dóm.

Eftir lát Trumans hófst leit að handritinu að Answered Prayers og einhver brot fundust. Þau voru gefin út árið 1986 Answered Prayers: The Unfinished Novel en þetta var lítið meira en kaflarnir þrír sem þegar höfðu verið birtir. Joanne Carson segist hafa lesið þrjá kafla í viðbót sem Truman hafi sýnt henni skömmu áður. Truman hafði einnig fengið henni lykla að öryggishólfi og sagt að þar væri að finna fleiri kafla úr bókinni. Fleiri hafa fullyrt að þeir hafi séð fullbúið handrit, fengið að halda á því og lesa suma kafla. En margir vina hans bera þetta til baka og segja að hann hafi einfaldlega aldrei getað komið sér að verki og klárað. Hann var auðvitað langt leiddur fíkill.

Kelleigh Greenberg-Jephcott telur að það hafi vel getað verið auðar síður. Það hefði verið í anda Trumans að hafa með sér slíkt handrit í partí og stæra sig af innihaldinu þótt þar væri lítil innistæða. „Hann hafði eitthvað yfir eins og hann væri að lesa,“ segir hún. „En fólk heyri sömu kaflana lesna aftur og aftur og Capote hafði skipulagt söguna vandlega. Það hefði því verið auðvelt að trúa því að stór hluti af Answered Prayers hafi verið tilbúin eða fullbúin.“

En hvort sú var raunin eða ekki verður ekki auðvelt að finna út með fullri vissu. Að vísu fannst enn einn kafli, Yachts and Things, meðal annarra pappíra í skjalasafni Trumans í New York Public Library og var birtur í Vanity Fair árið 2012. Ráðskona hans bjargaði einnig skáldsögunni Summer Crossing úr ruslafötunni á heimili hans og hún var gefin út eftir lát hans. En hann var mikill fullkomnunarsinni og því mjög líklegur til að eyðileggja heilu handritin ef þau voru að hans mati ekki nægilega góð. Margir telja að það hafi einmitt gerst með Answered Prayers. Höfundurinn hafi ekki verið nægilega ánægður og þess vegna hent handritinu, fremur en að vinna frekar að bókinni. Hafi hann hins vegar lokið bókinni og unnið hana af sömu snilli og sínar fyrri sögur er aldrei að vita nema vinir hans hefðu þakkað honum fyrir að gera sig ódauðlega fremur en að móðgast yfir trúnaðarbresti hans.

Skáldkona norsks hversdagslífs

Norska skáldkonan Anne B. Ragde er ólík flestum Norðurlandabúum að því leyti að hún þolir ekki sól og sumar. Hún segir að haustin séu sinn árstími, þá fyllist hún orku og taki til við að tína, taka upp, sulta og sjóða niður uppskeruna. Auk þess er hún oftar en ekki á fullu við að kynna og fylgja eftir nýrri bók.

Anne vakti fyrst heimsathygli þegar sagan Berlínaraspirnar kom út. Hún var fyrsta bók í áhrifamikilli fjölskyldusögu en bækurnar urðu á endanum sex. Þetta er fjölskyldusaga og gamla óðalssetrið Neshov verður að eins og persóna í bókinni. Torunn hefur alist upp hjá einstaæðri móður og í fyrstu bókinni Berlínaröspunum kemur hún til Neshov til að fylgja móður sinni til grafar og hitti þá föður sinn í fyrsta sinn frá því hún var lítið barn. Ákveðið fjölskylduleyndarmál hvílir eins og mara yfir eftirlifendum og litla hamingju að finna á þessum gamla bóndabæ. En eftir því sem sögunni vindur fram kviknar meiri von um að að þau nái að tengjast og styðja hvert annnað til betra lífs. Þrátt fyrir einangrun og einmanaleika þeirra hvers um sig er eitthvað við heillandi við þessar bækur og persónurnar sem laðar lesendur stöðugt að til að heyra meira.

Í raun má segja það sama um bækur Anne sem fjalla um hennar eigin fjölskyldusögu, Arsenikturninn og Ég á teppi í þúsund litum. Birte, móðir hennar, dó árið 2012 en Anne segir í viðtali við Dagsavisen að enn heyri hún rödd hennar hljóma í höfði sér og eigi í löngum samtölum við hana. Samband þeirra mæðgna var erfitt og litaðist mjög af því að móðirin bar djúp sár á sálinni vegna eigin uppvaxtar. Anne dáist þó að móður sinni og segir hana hafa verið nægjusemin og útsjónarsemin uppmáluð. Hún tók að sér að hekla, sauma og prjóna fyrir aðra auk vinnu sinnar í plastpokaverksmiðjunni. Iðulega sat hún heilu næturnar og vann til að ná að láta enda mæta saman í heimilisbókhaldinu.

Veisla úr engu  

Hún gat einnig gert ótrúlega mikið úr litlu og í Ég á teppi í þúsund litum lýsir Anne því hvernig móður hennar tókst að gera veislumat úr engu aftur og aftur. Nýlega bað forleggjari Anne í Frakklandi hana að taka saman uppskriftir Birte á bók og hún hefur ákveðið að verða við því. Það verður spennandi að vita hvernig norskar fiskibollur og steikt síld falla í smekk Frakka en vonandi kemur sú bók einnig fyrir augu Íslendinga.

Þetta er einnig skemmtilega rökrétt framhald af skáldskap þessa höfundar. Hún er þekkt fyrir að lýsa hversdagslífi norsks alþýðufólks af mikilli næmni og hún hefur einstakt lag á að skrifa þannig að meira að segja það að hella upp á te í eldhúsi Neshov-býlisins verður áhugaverð athöfn.

Anne Birkefeldt Ragde fæddist í Odda í 3. desember árið 1957. Foreldrar hennar skildu og hún var alin upp af einstæðri móður í Þrándheimi í mikilli fátækt. Á sumrin dvaldi hún oft í sveitinni í Hordaland hjá föðurafa sínum og ömmu og þar lærði hún að nýta berin, jurtirnar og önnur landsins gæði. Hún hefur einnig gaman af að búa til lambarúllu og frysta til jólanna og baka enska jólaköku tímanlega. Hún er líka mjög heitfeng og þolir illa sumarhitann. Þess vegna eru haustin hennar árstíð. Anne sótti sér menntun og lauk cand. phil. prófi frá háskólanum í Þrándheimi. Fyrsta bókin hennar kom út árið 1986. Það var barnabókin, Hallo! Her er Jo. Hún hefur mikið skrifað fyrir börn og unglinga en einnig sent frá sér ljóðabækur og skáldsögur. Bækur hennar hafa verið þýddar á tuttugu og tvö tungumál m.a. suðurkóresku en vinsælust er hún á Norðurlöndunum, Frakklandi og Þýskalandi. Hún á eina systur, einn uppkominn son, tengdadóttur og barnabarn, Sverre, fjögurra ára.

Vanmat á bókmenntum kvenna

Hlutur kvenna innan bókmenntaheimsins hefur ætíð verið rýrari en karla. Lengi þótti það ekki sæmandi konum að skrifa og þær sem gerðu það fengu iðulega ómaklega gagnrýni. Gert var lítið úr sögum þeirra, einkum þegar þær skrifuðu um reynsluheim sinn. Eitt skýrasta dæmi um þetta er án efa Guðrún frá Lundi en bækur hennar voru kallaðar kerlingabækur og sagðar snúast meira um kaffidrykkju en einhver þýðingarmikil viðfangsenfi. 

Hið sama gilti þegar Þóru-bækur Ragnheiðar Jónsdóttur komu út. Gagnrýnendur blaðanna töluðu þær niður með föðurlegum umvöndunartóni. Algengt var þegar þeir skrifuðu um bækur kvenna að í öðru orðinu hrósuðu þeir, svona eins og menn gera þegar verið er að hvetja börn til dáða, og svo var bætt en ... í kjölfarið fylgdi svo vöntun á einhverju sem gerði þá bók sem var til umfjöllunar markverða. Hið sama má raunar segja um bækur Ingibjargar Jónsdóttur, Magneu frá Kleifum og Jakobínu Sigurðardóttur og fleiri. Meðan þær skrifuðu fyrir börn voru dómarnir lofsamlegir en ef þær sendu frá sér bækur fyrir fullorðna mættu þær almennt skilningsleysi og harðari dómum en karlarnir. 

Af þessum ástæðum hefur oft verið litið framhjá framlagi mjög færra höfunda og þegar kemur að verðlaunaveitingum eru karlarnir mun oftar á palli en konur.

Víða hefur kveðið svo rammt að þessu að konur hafa stofnað til eigin verðlauna. Í þeim hópi eru íslensku Fjöruverðlaunin, BAYLAYS-verðlaunin í Bretlandi, Barbara Jefferies-verðlaunin í Ástralíu, Stella-verðlaunin í Ástralíu, Chommanard Book Prize í Tælandi, Janet Heidinger Kafka-verðlaunin í Bandaríkjunum, Rapallo Carige-verðlaunin á Ítalíu og Pat Lowther-verðlaunin í Kanada. Mismunandi er hvort þessi verðlaun bjóðast eingöngu innlendum höfundum eða hvort þau eru alþjóðleg.

Umdeilt hefur verið hvort virkilega sé nauðsynlegt að stofna til sérstakra verðlauna fyrir konur og sumir halda þvi fram að þær eigi jafnan aðgang að Nóbelsverðlaunum, Pulitzer og fleiri virtum listaverðlaunum. Ástæða þess að þær fái þau ekki sé einfaldlega sú að karlkynshöfundar eigi einfaldlega betri verk. Á móti hafa meðmælendur slíkra sérstakra verðlauna lagt fram rannsóknir máli sínu til stuðnings. Bent hefur verið á að bækur eftir konur nái metsölu, oft mun meiri sölu en bækur karlkyns kollega þeirra en samt séu þær mun sjaldnar á listum yfir tilnefnda til verðlauna og mun færri konur meðal verðlaunahafa.

Stundum skipti meira máli um hvað er skrifað en hvernig listræn hæfni manna sé. Karlar einbeiti sér oft að hetjusögum, stórum viðburðum, stundum sannsögulegum meðan konur skrifa um náin sambönd, stöðu kvenna í samfélaginu, barnauppeldi og önnur samskipti. Hvað sem veldur þá er víst að verðlaun fyrir listir breyta miklu fyrir þá sem hljóta þau. Verk þeirra fá meiri athygli og ýmsir möguleikar opnast sem áður voru lokaðir. Þetta á sannarlega einnig við um sérstök bókmenntaverðlaun kvenna.

Vanmetnar skáldkonur

Konur átti lengi ekki upp á pallborðið hjá bókaþjóðinni. Samt búum við að merkilegum bókmenntaarfi frá formæðrum okkar. Auk ofannefndar kvenna má nefna til viðbótar þessar þrjár. 

Hulda eða Unnur Benediktsdóttir Bjarklind fæddist 1881 og dó1946. Hún var afkastamikil og fjölhæf. Sendi fá sér tuttugu skáldrit, nokkur smásagnasöfn, ævintýri og sjö ljóðabækur. Hulda giftist Sigurði Sigfússyni og eignaðist fjögur börn. Eitt þeirra fæddist andvana. Heimilið var stórt og annir margar yfir daginn. Líklega er Hulda þekktust fyrir þulur sínar og ljóð en hún tók sér skáldanafn vegna þess að verja sig, enda einkenndist fyrsta gagnrýni um verk hennar af yfirlæti og hroka. Meðal annars kallar Þorsteinn Erlingsson hana „gáfað, góðlátlegt og óframfærið barn.“

Guðfinna Þorsteinsdóttir fæddist árið 1891 og lést árið 1972. Hún tók sér skáldanafnið Erla. Áreiðanlega af sömu ástæðum og Hulda. Það var þægilegra fyrir konur að skapa sér fjarlægð frá harðneskjulegum dómum á þennan hátt. Árið 1917 giftist Guðfinna Pétri Valdimari Jóhannessyni. Þau hófu búskap á heiðarbýlinu Brunahvammi í Fossdal í Vopnafirði. Varla hefur verið auðvelt að skapa sér lífsviðurværi á slíkum stað og þau fluttu nokkrum sinnum. Lengst af bjuggu þau á Teigi í Vopnafiðri. Guðfinna og Valdimar áttu níu börn og í ljósi þess er eiginlega ótrúlegt að hún gaf út þrjár ljóðabækur, tvær bækur sem innihéldu þjóðlega sagnaþætti og þýddi skáldsöguna Slagur vindhörpunnar eftir William Heinesen. Nýlega tóku aðdáendur Erlu sig til og gáfu út ljóðasafn hennar.

Theodóra Thoroddsen fæddist á Kvennabrekku í Dölum árið 1863 og lést árið 1954. Hún náði mikilli leikni með þuluformið og fyrsta bók hennar var gefin út árið 1916 með myndum eftir Mugg, systurson hennar. Smásögur eftir hana, Eins og gengur, kom út árið 1920. Ritsafn hennar koom svo árið 1960. Kvæði, stökur og sagnir eftir hana birtust víða, meðal annars í Mánaðarriti Lestrarfélags kvenna. Theodóra þýddi einnig sögur og ljóð og safnaði þjóðsögum. Theodóra var gift Skúla Thoroddsen lögfræðingi og þau áttu þrettán börn.

 

Hin óborganlega Precious Ramotswe

Hugmyndin að Precious Ramotswe og kvenspæjarastofu hennar í Botswana varð til þegar Alexander McCall Smith horfði á Botswana-konu með hefðbundið vaxtarlag elta hænu. Konan ætlaði hænuna í kvöldmatinn og sennilega hefur hún enga hugmynd um að tilburðir hennar hafi kveikt neistann að einni vinsælustu bókaseríu í heiminum í dag.

Alexander McCall Smith eða Sandy eins og hann er gjarnan kallaður fæddist í Ródesíu sem nú heitir Zimbabwe árið 1948. Hann ólst upp í Bulawayo og lauk þaðan framhaldsskólaprófi. Eftir það hélt hann til Skotlands og lauk lagaprófi frá Edinborgarháskóla en Afríka togaði í hann og því sneri hann aftur og kenndi við lagadeild háskólans í Botswana.

Allt frá því hann hóf laganám vöktu helst áhuga hjá honum þau lög og reglugerðir sem sneru að læknisfræði og siðfræðilegum álitamálum í lífræði og lífrænni efnafræði. Fljótlega varð hann einn fremsti sérfræðingur Breta á því sviði og hann hefur skrifað nokkrar fræðibækur um þetta efni. Hann var gerður að formanni the British Medical Journal Ethics Committee og sat í þeirri nefnd allt til ársins 2002. Eftir að hann sneri aftur til Skotlands kenndi við laga- og læknisfræðideildir háskólans í Edinborg eða þar til hann hætti til að helga sig alfarið ritstörfum.

Afkastamikill og fjölhæfur

Þessi einstaki rithöfundur er mjög fjölhæfur því hann hefur skrifaði fræðibækur, barnabækur, ferðabækur og skáldsögur. Hann er einnig mjög afkastamikill. Auk bókanna um Precious Ramotswe hefur hann þegar gefið út bókaröð um Isabel Dalhousie sem er kvenspæjari ekki ólíkur Ms. Marple, Agöthu Christie. Fyrsta bókin í þeim flokki Sunnudagsklúbbur heimspekinganna hefur komið út í íslenskri þýðingu. Höfundurinn segir þessar tvær bókaseríur allsendis óskyldar þótt ákveðið andrúmsloft notalegheita einkenni báðar. Það má vissulega til sanns vegar færa og bæði Isabel og Precious eiga stóran aðdáendahóp um allan heim.

Hann var einnig dálkahöfundur fyrir The Scotsman og hafa þrjú greinasöfn undir samheitinu 44 Scotland Street verið gefin út með þeim skrifum hans en seinni tvær bækurnar bera undirtitlana Espresso Tales og Love Over Scotland. Kvikmyndafyrirtækið Moving Title Films réttinn til að gera kvikmynd byggða á þessari bókaseríu en enn hefur myndin ekki litið dagsins ljós en BBC gerði skemmtilegar sjónvarpsþáttaseríur eftir bókunum um Precious Ramotswe.

Sennilega þætti öllum nóg að skrifa jafnmikið og Alexander McCall Smith gerir en hann lætur sér það ekki nægja. Meðfram ritstörfunum leikur hann á básúnu í The Really Terrible Orchestra, hljómsveit sem nýtur sívaxandi vinsælda. Alexander hefru verið veitt CBE orðan fyrir ritstörf sín en hann er enn við góða heilsu og hvergi nærri hættur. Þó nokkrar bækur um kvenspæjarann í Botswana hafa komið út á íslensku og einnig um Isabel Dalhousie. Þetta er áhugaverður rithöfundur og sjálfsagt að hafa augun opin og grípa bók eftir hann á bókasafninu eða næst þegar leitað er að einhverju að lesa í bókbúð. 

Frábærar sakamálasögur

Bækurnar um Karen Eiken Hornby rannsóknarlögreglumann á Doggerland eru meðal skemmtilegustu sakamálasería sem rekið hafa á fjörur mínar. Maria Adolfsson er frábær höfundur, hugmyndarík og kann að byggja upp spennu fyrir svo utan að hafa búið til heilan eyjaklasa og íbúa á honum. Sú nýjasta, Að duga eða drepas, gefur hinum fyrri ekkert eftir, er eiginlega meira spennandi

Karen er kasólétt og komin í fæðingarorlof þegar sagan byrjar. Hún er stödd í miðbænum ásamt vinum sínum þegar skothríð hefst og sjö manneskjur liggja í valnum. Fjölmargir slasast og þar á meðal Eirik, vinur Karenar. Hún sér hins vegar hvaðan skotin koma og þar finnst skotmaðurinn látinn á vettvangi. Þetta verður til þess að Karen ákveður að mæta í vinnuna og taka þátt í rannsókninni á hvað manninum gekk til.

Það er eitthvað alveg sérstakt við að fylgja eftir óléttum rannsóknarlögreglumanni sem á erfitt með að keyra bíl og er sípissandi. Allt verður líka meira spennandi fyrir vikið því lesandinn óttast ekki bara að ill öfl nái til Karenar heldur er líf barnsins í húfi líka. Mig hefur lengi langað að sjá sjónvarpsseríur gerðar eftir þessum bókum en þær myndu henta einkar vel til þess. Vonandi verður einhver til að uppfylla þá ósk mína en þangað til leyfi ég mér að hlakka til næstu bókar. 

,,Þetta liggur svo djúpt“

„Þetta liggur svo djúpt,“ segir Klara, besta vinkona Bergljótar og orðin eiga svo vel við. Í raun eru þau kjarninn í því sem bókin, Arfur og umhverfi, eftir Vigdisi Hjorth fjallar um. Fjögur systkini rífast um arf. Ekki óalgengt en ef einhver heldur að það snúist um peninga er það misskilningur. Undir niðri kraumar alltaf eitthvað annað, í þessu tilfelli ofbeldi og hunsun. Eldri systkinin tvö upplifðu annað en yngri systurnar tvær. Foreldrar þeirra voru annað fólk, í annarri stöðu, að berjast við annars konar tilfinningar þegar Bergljót og Bárður lifðu sín viðkvæmustu ár. Þær yngri geta ekki skilið það. Önnur ákveður að hafna alfarið eldri systkinum sínum en hin reynir að taka sér stöðu á miðlínunni, taka ekki afstöðu, skilja bæði sjónarmið. Er það hægt? Að mati Bergljótar felst í raun í því afstaða með foreldrunum á móti henni.

Líklega munu flestir þekkja sig eða eitthvert mynstur úr eigin fjölskyldu við lestur þessarar bókar. Einhver segir óþægilegan sannleika og aðrir fjölskyldumeðlimir vilja ekki heyra hann. Finnst að sá særði eigi að þegja, ekki draga þá inn í átökin, neyða þá til að taka afstöðu og hlusta á eitthvað sem þeir vilja ekki heyra. Og þarna erum við komin að akkúrat þeirri umræðu sem hefur átt sér stað undanfarin ár eða frá því að Metoo-byltingin fór af stað. Verðum við að hlusta á þessar konur? Taka afstöðu í málum þeirra og jafnvel hunsa eða hafna uppáhaldslistamanninum okkar? Hvað ef litlar eða engar sannanir eru til staðar megum við þá, eigum við þá að dæma brotamanninn? Þegar þetta er innan fjölskyldu þá er spurningin líka hversu lengi umræðan á að standa og hvenær á að hefja hana og hvar? Bergljót vill að á hana sé hlustað, Bárður vill að á hann sé hlustað og bæði að mark sé tekið á orðum þeirra. Þau upplifa mikla höfnun þegar hinir í fjölskyldunni víkja sér undan, hlaupa í það skjól að þarna sé hvorki staður né stund, að þetta skipti ekki máli, að ekki sé verið að ræða þetta núna og það skipti ekki máli í þessu samhengi.

En Bergljót er í tuttugu og þrjú ár búin að reyna að slíta sig frá fjölskyldunni. Standa utan hennar og lifa með sínum sársauka og það gengur ágætlega þangað til móðir hennar eða Astrid hringja enn og aftur með tilboð um samband, löngun til að laga fjölskylduna en skilyrðin eru þau að Bergljót ruggi ekki bátnum, ræði ekki það sem kom fyrir hana og gangi inn á æskuheimilið á Bråteveien eins og ekkert hafi ískorist. Hún getur það ekki. Í hvert sinn sem þetta gerist rennur hún í gamla farið, kemst í uppnám, hættir að geta sofið og finnur sársaukann hellast yfir sig á ný.

Arfur og umhverfi er erfið lesning en ákaflega vel unnin bók. Þráin eftir ást og viðurkenningu foreldra sinna hverfur aldrei og sársauki úr æsku hann liggur djúpt, svo djúpt að aldrei er hægt að rífa ræturnar fullkomlega burtu sama hversu lengi og ákaft er reynt. Sagan er að einhverju leyti sjálfsævisöguleg og vakti mikla athygli í Noregi þegar hún kom út, enda fjölskylda Vigdisar þekkt þar í landi. Ein systra hennar, Helga Hjorth mannréttindalögfræðingur, var reið og taldi að röng mynd væri dregin upp af foreldrum þeirra. Hún skrifaði eigin bók, Fri vilje, sem varð líka metsölusölbók. Mér fannst ég finna það við lesturinn að Vigdis nauðaþekkir tilfinningarnar. Textinn var svo næmur og magnaður, togstreitan og sársaukinn svo raunsönn. Hér eru endurtekningar, stuttir kaflar og ákveðinn taktur í tungumálinu notuð til að koma þessu til skila. Bergljót drekkur mikið og textinn endurspeglar það líka. Sömuleiðis fer frásögnin stundum í hringi en þannig er það líka þegar fólk er fast í tilfinningalegum vítahring. Spólar í hjólförunum og finnur enga leið til að losa sig. Allar góðar bækur auka manni skilning á sjálfum sér og þessi opnaði augu mín fyrir ýmsu sem mér finnst gott að hafa áttað mig á.

Síkvik sál

Margir vinir mínir höfðu talað um þessa bók við mig og bent mér á hana en einhvern veginn hafði alltaf farist fyrir að ná í hana og lesa. Þegar Gullveig, dóttir Sigurveigar, minnti mig á hana hitti svo undarlega á að hún poppaði upp til sölu í auglýsingu frá Bókinni á facebook síðunni minni. Ég leit á það sem tákn og keypti bókina. Þegar sálin fer á kreik eru minningar Sigurveigar Guðmundsdóttur, kennara, trúkonu, heimspekings, kvenréttindakonu og bókmenntaunnanda í skrásetningu Ingibjargar Sólrúnar Gísladóttur. Í einu orði sagt er þessi bók ævintýri. Hugarheimur Sigurveigar er svo áhugaverður og hún talar af svo aðdáunarverðri hreinskiptni um alla hluti. Hún fegrar ekki nokkra manneskju, talar engan heldur niður en lýsir öllum á raunsannan hátt. Þetta er eins og ferskur andblær því nú á dögum hættir okkur ansi mikið til að ýmist að upphefja fólk eða fordæma það. Sigurveig gerir hvorugt. Í hennar frásögnum spretta einfaldlega fram manneskjur, breyskar en með sínar góðu hliðar. Lífshlaup þessarar konu eru líka einstakt. Fimmtán ára gömul fær hún berkla og þarf að leggjast inn á Vífilstaði. Seinna taka þeir sig upp aftur, í það sinn í bakinu, og í tvö ár liggur hún í gifsi á Kópavogshælinu og getur sig lítið sem ekkert hreyft. Þá fer sálin á kreik, að hennar sögn, hjá rúmliggjandi unglingstúlku með einn handspegil sem gerir henni kleift að horfa út um lítinn glugga á Kópavoginn og fjöruna. Það, herbergisfélaginn, sárafáir gestir og bækur eru eina afþreyingin þennan tíma. Að lokum gengst Sigurveig undir uppskurð og liggur lengi á Landakoti að jafna sig. Þar kynnist hún kaþólskri trú og skírist til hennar. Hún eignast sjö börn þótt henni hafi verið sagt að ekki væri æskilegt heilsu hennar vegna að ganga með barn og allt blessast þetta þrátt fyrir berklarnir hafi sannarlega veikt líkama hennar. Hún verður sömuleiðis fyrir þeirri sorg að missa tvö barnabörn og son sinn, ungan mann, sem fellur frá konu og börnum og einnig dóttur sína þá enn á besta aldri. Sigurveig varð háöldruð og bjó síðustu ár sín á Hrafnistu í Hafnarfirði. Hún var stálminnug og fylgdist ævinlega vel með. Mér finnst hollt að lesa bækur eins og þessa. Þær segja okkur að hún er mörg mannsævin og hugarfarið skiptir öllu hvað varðar úrvinnslu erfiðleika. Svo verð ég að nefna hversu einstaklega fallegt mál er á þessari bók. Hún er svo vel skrifuð og Sigurveig hefur gríðarlegan orðaforða. Uppáhaldsskáld hennar var Einar Benediktsson. Í kvæði sem hann orti um móður sína, Katrínu Einarsdóttur, kemst hann þannig að orði: „Ég skildi, að orð er á Íslandi til um allt, sem er hugsað á jörðu.“ Mér finnst þetta eiga eins vel við um Sigurveigu og Katrínu.