Malbik, kettir og smáfuglar

Allt frá því ég las Hægara pælt en kýlt og  hef ég dáðst að hæfni Magneu J. Matthíasdóttur til að tefla saman tveimur fyrirbærum, sem alla jafna teldust andstæð, og vinna þannig með þau að þau skapa heildstæða og lifandi mynd af aðstæðum. Þessi hæfileiki nýtur sín einstaklega vel í nýju ljóðabókinni hennar, Þar sem malbikið endar.  Ríkuleg kímnigáfan er þar líka í burðarhlutverki og Magnea er eins og Þórarinn Eldjárn meistari „útslagsetningarinnar“ eða „the punchline.“ Ljóð sem hafa á sér alvarleikablæ missa hann skyndilega þegar sérlega meinfyndin og snjöll setning kemur lesandanum gersamlega á óvart í endann, nánast slær hann út og eina rétta viðbragðið er hlátur. Svona eins og þegar maður fylgist með sérlega virðulegum manni með hatt koma inn á sjónarsviðið en skella svo á rassinn á eina hálkublettinum við húsið. En þarna er líka boðskapur um fegurð í mannlífi borga, malbiki, gráum húsum og gluggum sem opnast út í bakgarða. Kettir og smáfuglar birtast og hverfa og í húsunum er líf, samvera, tengsl, söknuður, einmanakennd og svo ótalmargar aðrar tilfinningar. Mér fannst malbikið alls ekki þurfa að taka enda þegar ég var komin að síðasta ljóðinu en minnti sjálfa mig á þá staðreynd að ljóð er hægt að lesa aftur og aftur. Þau eru eins og góð kjötsúpa, batna við hverja upphitun eða í þessu tilfelli upprifjun.

Ekkert jafnast á við bók

Ég er alin upp við að bækur séu dýrmætar, ekki bara vegna þess að innihaldið sé stórkostlegt heldur einnig af þeirri ástæðu að þær eru lyklar að nýjum heimi þekkingar, skemmtunar og valds. Orð hafa áhrif og mennt er máttur. Á mínu æskuheimili voru þetta viðtekin sannindi og ekkert síður á sveitabænum þar sem mamma ólst upp. Þar var til stórt bókasafn sem ég lá í öll sumur æsku minnar og hlustaði auk þess á skyldfólk mitt tala um sögupersónur eins og þær væru sveitungar þeirra. Ófáar umræður um hvers vegna einhver sögupersóna sagði og gerði einmitt það sem stóð skrifað í bókinni áttu sér stað yfir matarborðinu eða kaffibollanum.

Það þótti líka sjálfsagt að vitna í ljóð eða spakmæli máli sínu til stuðnings og venjulega gerði það út um allar rökræður ef nægilega virt skáld hafði haft sömu skoðun og maður sjálfur.  Okkur var líka kennt að meðhöndla bækur af virðingu. Fara vel með þær og passa að þær færu úr höndum okkar óskemmdar. Ég man eftir að hafa grátið þegar mér varð það á að rífa blaðsíðu í einni af mínum uppáhaldsbókum. Ég hélt lengi framan af ævi að svona væri þetta alls staðar en með aldri og þroska komst ég að því að bókum er ekki alls staðar tyllt á sama stall og sumar bækur eiga alls ekki skilið að hljóta neinn virðingarsess. 

Tölvuskjár í stað leðurbands

Nú á dögum eru bækur neysluvara og ekki þykir þörf á að umgangast þær öðruvísi en kjöthakk eða snyrtivörur. Þær er keyptar, lesnar og jafnvel fleygt. Að safna bókum eða endurselja gamlar bækur er hugsanlega að verða úrelt iðja. Fyrir skömmu var ég á námskeiði með ungri konu sem naut þess að lesa bækur, þótti vænt um innihaldið en fannst engin nauðsyn að safna umbúðunum. Hún sótti flestar sínar bækur á bókasöfn og var að hugsa um að kaupa sér „kindil“, ég veit ekki hvort stafsetningin er rétt.

Sífellt fleira bókafólk í kunningjahópi mínum festir núna kaupa á þessum skemmtilegu rafrænu bókasöfnum. Bækur í hillu á heimili eru ekki lengur öruggt merki um að þar búi bókmennta- og menningarfólk. Hversu miklu magni af bókum hefur verið hlaðið inn í kindilinn á borðinu er betri vísbending. Hluti af mér fagnar því að með þessu léttir vonandi álagi af skógum heimsins en stærri partur finnur til saknaðar vegna þess að hvað er hlýlegra og fallegra en kilir bóka í hillum.

Ég man alltaf þá öryggiskennd sem fylgdi því að vita að ég átti enn nokkrar bækur ólesnar í bókaskápum heimilisins. Sumar var ég að treina mér. Ég vissi að þær voru skemmtilegar en hafði ákveðið að geyma það besta þar til síðast svona eins og þegar maður borðaði fyrst það sem manni þótti síðra á matardisknum til að geta notið þess að smjatta á hinu gómsætasta undir lok máltíðar. Einhvern veginn sé ég ekki að tölvuskjár geti fært mér sömu tilhlökkun jafnvel þó ég sæi litla íkona með forsíðum þeirra bóka sem ég á ólesnar í tækinu.

Bók er best vina

Gömlu vínylplöturnar sem við strukum rykið svo varlega af heima í gamla daga til að verja þær rispum hafa þegar hlotið þau örlög að úreldast og koma aftur. Þótt einstaka safnarar hafi haldið í þeim lífinu á niðurlægingartímabilinu þótti það mesta sérviska. En svo eru þær aftur hafnar til vegs og virðingar í dag og margir hlusta helst ekki á tónlist öðruvísi en af vínyl. Geisladiskurinn er aftur á móti í bráðri útrýmingarhættu og ungmenni kaupa sína tónlist á Netinu, og hlaða henni beint í tölvur og önnur tæki. 

Mér hrýs hins vegar hugur við því að barnabörnin mín eigi hugsanlega eftir að telja bækur sniðugt en gamaldags dót. Bók er að mínu mati best vina. Sá vinur sem leita má til í veikindum, í leiðindum og í ráðaleysi og hingað til hefur hann aldrei brugðist mér. Tölvuskjár er bara ekki alveg eins hlýr og notalegur.

 

Kjaftatífur og önnur kvikindi

Engum er vel við klöguskjóðu. Rætur vandlætingarinnar og andstyggðarinnar á þeim liggja djúpt í bernskunni. Þegar við gerðum hvert skammarstrikið á fætur öðru, stundum í algeru hugsunarleysi, þess á milli af þeirri einföldu ástæðu að við vorum sannfærð um að við kæmumst upp með það. Við völdum af fullkomnu samviskuleysi að brjóta reglurnar. Þegar ég var barn var yngri systir mín í hlutverki uppljóstrarans. Rétt í þann mund að ég taldi mig sloppna, fór hún til mömmu og sagði til mín. Bláeyg og heilög af innrætingu sunnudagsskólans horfði hún á mig og sagði: „Ég vildi bara vera heiðarleg.“

Mikið skelfing fannst mér hún ömurlega leiðinleg. En það versta var að hún var fullkomlega einlæg. Boðskapurinn um hreinskiptni og heiðarleika hafði einfaldlega náð til hennar. En frá mínum bæjardyrum séð var það ekki heppilegt. Ég þurfti að axla ábyrgð á gerðum sem voru skipulagðar með það í huga að enginn kæmist að því hver stæði að baki. Að auki þótti mér systir mín gróflega svíkja okkar systralag, enda hún gjarnan þátttakandi í afbrotunum. En sjaldnast náði ég samt að rækta reiðina gagnvart henni. Einkum vegna þess að ég vissi upp á mig skömmina þótt mér þætti óþolandi að henni var metið til refsilækkunar að hún hafði sagt sannleikann.

Syndir okkar systra voru vissulega ekki mjög alvarlegar og þó, stórfelldur jólakökustuldur sem ég átti upptökin að og náði að gera hana samseka með nokkrum ómótstæðilegum bóndakökum, talsverðu magni af leikföngum og fötum sópað undir rúm á tiltektardegi, stígvél leiðindaskjóðunnar í næsta húsi fyllt af drullu og vel falin vasaljós til að geta lesið frameftir á kvöldin þegar við áttum að vera sofnaðar. Ekki má gleyma deginum þegar ég efndi til keppni milli okkar frændsystkinananna í stökki yfir skítaskurðinn í sveitinni hjá afa og ömmu og ríflega þriðjungur lenti í honum miðjum. Vissulega hefði ég þegið að systir mín hefði kosið að halda kjafti yfir því hvaða snillingur taldi þennan viðburð tilvalinn til að efla andann í hópnum. En hvort sem brotið er stórt eða smátt er kjarni málsins ávallt sá sami, klöguskjóðan er ekki aðalatriðið heldur afbrotið og brotamaðurinn. Alveg sama þótt klöguskjóðan hafi líka gerst sek um sömu háttsemi.

Skjótum sendiboðann

Einn angi af þessu skrýtna og tvöfalda siðferði er ríkir gagnvart þeim sem koma upp um aðra er að ráðast gegn þeim sem segja frá. Þetta er gert þegar menn ljóstra upp um spillingu, sem þeir vissulega hafa tekið þátt í sjálfir en séð að sér og einnig þegar þolendur ofbeldis segja frá upplifun sinni. Persóna þess sem talar er ævinlega dregin inn í málin og henni jafnvel kennt um það sem gerðist. Þetta er kallað þöggun á nútímamáli. Nýlega tóku nokkrir krakkar sig til og bjuggu til skessu og skírðu hana nafni sem vísar beint til konu sem hefur gefið þolendum ofbeldis og óréttlætis vettvang til að skýra frá sinni hlið. Það kann vel að vera að hugsunarleysi hafi ráðið för að einhverju leyti þegar þau útbjuggu ímyndina og skelltu á hana þessu heiti en það þýðir ekki að hrekkurinn hafi verið saklaus. Hann særði. Um það voru margir sammála, ekki bara viðkomandi kona heldur líka ótal aðrir sem deila með henni húðlit og skoðunum. Í kjölfarið reis þá upp hneykslunaralda þeirra er töldu ofurviðkvæmni og oftúlkun þessara aðila ráða för. Þarna var sem sé verið að taka niður klöguskjóðurnar. Liðið sem varð vitni að ljótum grikk og lýsti því sem það sá.

Vissulega fannst mér stundum freistandi í gamla daga að álykta sem svo að systir mín hafi sagt frá uppátækum mínum til að koma mér í vandræði, hefna sín á mér fyrir margskonar stríðni og kúgun í krafti þess að ég var eldri. En þegar upp er staðið skiptir það þá nokkru máli hver ástæðan að baki uppljóstrunarinnar var? Ég hafði gert nákvæmlega og akkúrat það sem upp á mig var borið. Þjófur er jú þjófur sama hvort og hvernig upp um hann kemst. Klöguskjóðan eða uppljóstrarinn kann að hafa sínar ástæður fyrir að gera upp málin og kannski er hún ekki alsaklaus heldur. En það breytir aldrei eðli þess atburðar er var kveikjan að frásögninni. Mergurinn málsins er alltaf sá að hver og einn er ábyrgur fyrir að halda sínu fjósi hreinu og takist honum það, er ekkert upp á hann að klaga. 

Tæknilegir örðugleikar

Sumir tala vélamál. Þetta fólk þarf ekki annað en líta á flóknar vélar til að skilja hvernig þær vinna og hvað þarf til að ná út úr þeim hámarksafköstum. Aðrir eru með þeim ósköpum gerðir að þeir mega ekki líta á nokkra maskínu öðruvísi en svo að kvikindið bili eða taki upp á einhverjum skelfilegum skammarstrikum. Ég er í síðari flokknum.

Fyrir nokkrum dögum komst ég að því að ég er ekki ein um þetta. Sennilega er þetta ættgengur andskoti þegar allt kemur til alls. Kona mér náskyld er mikill tungumálasnillingur. Hún talar sjö en eitt þeirra er alls ekki vélamál. Blessunin varð nefnilega fyrir því óláni að skyndilega tók tölvan hennar upp á að svara öllu gúgli á finnsku. Hið hljómmikla tungumál Tégners og Sibeliusar er ekki eitt af þeim sjö sem hún hefur á valdi sínu þannig að í hvert sinn sem hinn alvitri Google er spurður ráða situr konan og klórar sér í höfðinu yfir flóði upplýsinga sem hún sér enga leið til að notfæra sér.

Þetta skyldmenni mitt sver og sárt við leggur að enga skipun hafi það gefið eða fiktað í nokkrum takka sem valdið gæti þessu uppátæki tölvunnar. Ég trúi henni. Mín fyrsta tölva var illkvittið og andstyggilegt fyrirbæri. Reglulega át hún af viðurstyggilegri og miskunnarlausri græðgi heilu og hálfu skjölin. Ekki var nokkur leið að finna neitt af þessu aftur og ég horfði á eftir mínum fegurstu setningum og snilldarlegustu hugmyndum hverfa í iður vélarskrímslisins. Trúið þeim sem reynsluna hefur, svoleiðis er ekki hægt að fyrirgefa. 

Fædd á rangri öld 

Ég hef aldrei náð fullu valdi á neinu tæki. Gömlu símtækin voru frábær að mínu mati því þau gerðu ekki aðrar kröfur til manns en þær að festa ekki puttana í götunum þegar skífunni var snúið. Pínulitlu takkarnir á nútímasímum eru ávísun á vandræði og ég hef lent í að skella á mikilvægt fólk, heyra skyndilega rödd mína hrópa úr hátalara sem ég ætlaði sannarlega ekki að taka í gagnið og fá ýmis undarleg píp og bíbb inn í samtöl mín. 

Farsímarnir mínir hafa líka lifað af hremmingar sem slíkum tækjum er alla jafna ekki ætlað að ganga í gegnum. Meðal þeirra eru nokkurra klukkustunda vist í ísskápnum, bað, hálfsteiking á eldavélinni og óteljandi högg eftir að hafa fallið úr mismunandi mikilli hæð. Ég dáist reyndar að seiglu þeirra og aðlögunarhæfni en verð að viðurkenna að stundum pirra þeir mig ósegjanlega þegar ég ætla til dæmis að senda SMS-skilaboð og kvikindin kveikja hvað eftir annað á myndavél sem ég kæri mig alls ekkert um að nota.

Eitt sinn átti ég líka myndbandstæki sem hægt var að stilla á upptöku fram í tímann. Það fannst mér mikill kostur og ætlaði einu sinni að notfæra mér þennan hæfileika. Skemmst er frá því að segja að tækið bar aldrei sitt barr eftir þá tilraun og fór tvisvar í viðgerð. Ég missti auðvitað af þættinum góða. Þegar ég vann í banka á sínum tíma opnuðum við eitt sinn sérríflösku á föstudegi til að skála fyrir góðum árangri deildarinnar. Mér tókst að hella úr mínu staupi yfir reiknivélina mína sem umsvifalaust tók að æla upp pappírsborðanum sem sýndi einhver furðutákn sem hvergi var að finna á töluborðinu. Táknin líktust helst litlum köllum með kínverska hatta.

Ég lyfti upp reiknivélinni og horfði sorgmædd á sérríið leka úr henni niður á borðið. Það var ekki fyrr en tveimur vikum seinna að ég þorði að játa brot mitt og senda hana í viðgerð. Samstarfskonur mínar bentu reyndar á að skynsamlegra væri sennilega að koma henni á Vog.

Nei, ég hef líklega ekkert erindi á tækniöld. Ég þrái einföld tæki. Hugsið ykkur til dæmis ef til væri saumvél þar sem efninu væri troðið í annan endann, ýtt á takkann buxur og út um hinn kæmi þessi fína flík. Dásamlegt væri líka ef maður gæti talað við tölvuna sína í stað þess að þurfa stöðugt að passa sig á að ýta ekki á einhverja tvo eða þrjá takka samtímis sem gæti valdið því að margra daga vinna ónýttist eða sjálfur Google tæki upp á að tala óskiljanlegt mál. Já, veröldin væri áreiðanlega betri staður ef ekkert tæki hefði fleiri takka en tvo og gæti lesið hugsanir eigandans.

Leitin að Caleb

Nýlega rak á fjörur mínar bókin Searching for Caleb eftir Anne Tyler. Ég var satt að segja alveg búin að gleyma þessum frábæra höfundi en The Accidental Tourist, Dinner at the Homesick Restaurant og Breathing Lessons vöktu mikla hrifningu hjá mér á níunda áratug síðustu aldar. Ji minn eini hvað þetta hljómar rosalega langt aftur. En þessar bækur eldast vel.

Það er svolítið erfitt að flokka Anne Tyler því bækur hennar hafa svo sérstakt andrúmsloft. Í aðra röndina minnir hún mig á suður-amerísku höfundana, þessa sem gjarnan eru kenndir við töfraraunsæi. Persónur hennar eru nefnilega allar óvenjulegar, nánast sérvitringar, og svo hverfist sagan ævinlega um tengsl. Sambönd persónanna innbyrðis, um fjölskyldur og ættir og einmanaleika. En margt í persónulýsingum hennar og hvernig hún byggir upp karaktera er ekki ólíkt Charles Dickens. Stuttar grípandi lýsingar hér og þar sem byggja upp heildstæða og einstaklega lifandi mynd af persónu. Hann líkti fólkinu sínu gjarnan við dýr en var líka snillingur í að draga upp myndir af hreyfingum sem sögðu ótrúlega margt um karakterinn. Það gerir Anne Tyler líka. Hvað segir þetta til að mynda um Justine: „She was always late for everything, though she started out the earliest and the fastest and the most impatient. She was always leaving places in the same way, calling scraps og goodbyes and then running, flying bearing some shaking plant or parcel or covered dish ...“ Kvenpersónur Anne Tyler eru sterkar, mun sterkari en karlarnir í lífi þeirra en engu að síður gangast þær viljugar undir hið hefðbundna kvenhlutverk í flestum tilfellum.

Bækurnar hennar eru skemmtilega tímalausar. Oft finnst manni maður staddur á öðrum, þriðja eða fjórða áratug síðustu aldar en svo koma senur sem allt eins gætu átt við daginn í dag. Í Searching for Caleb skapar hún ákaflega sérstæða fjölskyldu. Elstur er Daniel Peck, afinn, hann virkar ótrúlega gamall á lesandann næstum forn en er samt ótrúlega ern og lifandi. Justine er spákona, lífleg og hlý og laðar að sér fólk hvar sem hún fer. Duncan, eiginmaður hennar, er drifinn áfram af eirðarleysi. Hann þarf stöðugt eitthvað nýtt að fást við og skiptir ört um vinnu með tilheyrandi flutningum og óþægindum fyrir fjölskylduna. Justine og Duncan eru frændsystkin (cousins) en Peck-fjölskyldan almennt er virðuleg, velefnuð og fastheldin. Þau eru ásamt Caleb einu uppreisnarseggirnir. Meg, dóttir þeirra, þráir ekkert heitar en að setjast að á einum stað, klára nám og lifa hefðbundnu lífi að því loknu. Hún er sannur Peck.

Að halda og sleppa 

Daniel lætur í ljós löngun til að finna bróður sinn, Caleb, sellóleikara sem hvarf þegar þeir voru ungir og ekkert hefur spurst til í sextíu ár. Hann og Justine halda af stað til að finna hann og áður en yfir lýkur finnur Justine fleira en þennan frænda sinn. Þemu þessarar bókar eru flókin og spennandi. Leitin að einhverju sem hefur verið týnt árum saman og finna að lokum sjálfan sig að nýju í gegnum það er svo sem ekki nýtt viðfangsefni en hér er þetta sett fram á frumlegan og skemmtilegan hátt. Hver og ein persóna svo spennandi og þessi skarpa mótsögn milli þröngsýnna sjálfumglaðra ættingja þeirra Duncans og Justine og persónuleika þeirra tveggja er einstaklega áhugaverð og vel útfærð. Sjálfstæðisþörf Duncans og í raun sjálfselska hans, honum er alveg sama hvaða áhrif þörf hans fyrir nýjar áskoranir, kemur við aðra og eilíft umburðarlyndi Justine eru gerólík viðhorfum annarra í fjölskyldunni. Þeirra eigin dóttir meðtalin.

Daniel er lýsandi fyrir fjölskylduna, fullkomlega ófrumlegur og virðulegur eldri maður. Hann eldist vel en virðist ekki hafa haft mikla ánægju af lífinu eða horfa til baka yfir farinn veg með vellíðan yfir unnum afrekum. Hann lýsir þessu best sjálfur: „In my childhood I was trained to hold things in, you see. But I thought I was holding them in until a certain time. I assumed that someday, somewhere, I would again be given the opportunity to spend all that save-up feeling. When will that be?“ Alla ævi hefur hann haldið fast í hlutina, engu sleppt og aldrei leyft sér að njóta ávaxtanna af neinu. Leitin að bróðurnum horfna verður skiljanleg í þessu ljósi.

Justine á hinn bóginn heldur engu. Hún leyfir öllu að flæða frá sér, fylgir fólki og elskar skilyrðislaust. Hún hefur líka einhvers staðar sleppt sjálfri sér. Umfram allt er sagan kannski um hið fíngerða jafnvægi milli þessa að halda of fast og sleppa öllu lausu. En hvernig sem menn upplifa þemað og boðskap sögunnar er hún listalega vel spunnin og skrifuð.

 

Tíminn endist öllum, líka þeim sem síðastur fer

Að vita hvað maður vill er þrautin þyngri. Oscar Wilde sagði einhverju sinni að þegar guðirnir bænheyrðu okkur refsuðu þeir okkur og flestir vita sennilega hvað hann átti við. Oft er það nefnilega svo að við erum varla fyrr búin að fá heitustu ósk okkar uppfyllta en það rennur upp fyrir okkur að eiginlega er þetta alls ekki eins og við vildum eða hreinlega ekkert líkt því sem við héldum að það yrði. Vonir og væntingar villa okkur sýn og stundum er okkur ýtt út á brautir og hliðarvegi sem við hefðum sjálf alls ekki valið ef okkur hefði verið gefið eitthvert val.

Þrýstingurinn er allur á að við ákveðum snemma hvert við viljum stefna og höldum þeim kúrs það sem eftir er ævinnar. Meðal fyrstu spurninga sem við spyrjum börnin okkar er: Hvað ætlarðu að verða þegar þú verður stór? Kannski er spurningin meira í gamni en alvöru til að byrja með en fljótlega færist meiri alvara og þungi í röddina sem spyr.

Við erum alin upp við að líta fyrst og fremst til loka hlutanna, einblína á endinn. Nám er varla hafið þegar við erum farin að huga að útskrift og hraðbrautir, flýtileiðir og sumarnámskeið feykivinsæl leið til ýta hlutunum áfram. Ástarsambandið rétt farið að verða notalega hlýtt þegar spurt er um brúðkaup og börn. Helst eigum við að klifra upp metorðastigann hvar svo sem við annars erum og aldrei að fatast flugið. Sá sem festist eða dettur milli rima og kemst ekki upp aftur er misheppnaður.

Enginn sæludraumur að verða fullorðin

Þegar við erum börn finnst okkur fullorðna fólkið vita allt. Það ræður líka öllu og drottinn minn, hvað mann hlakkar til að verða fullorðinn og ráða sér sjálfur. Þá skal sko verða borðaður ís í hvert mál, nammidagar alla daga nema laugardaga og vakað alla nóttina. En ekkert er eins og það sýnist. Að verða fullorðinn er enginn sæludraumur. Þá fyrst byrja kröfurnar og málamiðlanirnar og fyrsta krafan er alltaf sú að þú stillir kompásinn, veljir leiðina.   

Í fyrstu finnst manni allir vita hvert þeir ætla nema maður sjálfur. Að aðrir viti hvað þeir vilja og taki ákvarðanir í samræmi við það. Ég efast um að ég sé ein um það en sjaldnast hef ég vitað nákvæmlega hvað ég vil fyrr en eftir á þegar ákvarðanirnar mínar hafa reynst annað hvort réttar eða rangar. Sennilega hef ég alltaf verið seinþroska. Flestir virðast upplifa sig misheppnaða ef lífið gengur ekki eftir þessari ímynduðu línu sem ætlað er að halla upp á við og haldast ævonlega bein. 

En lífið kemur í köstum, ýmist gott eða vont, stundum fötufylli af hamingju og stundum djúp örvænting, oftast þó bara tilbreytingalítill hversdagsleiki. Línan er sem sagt skrykkjótt, krókótt, snúin og stundum lykkja og stundum hringur. Eitt sinn þótti eðlilegur gangur lífsins að ungt fólk réði sig í vinnu hjá fyrirtæki og kveddi það að fimmtíu árum liðnum með einhvers konar viðurkenningu upp á vasann. Slík tryggð er sjaldgæf í dag og ekki alltaf vegna þess að fólk kjósi annað. Allflestir segja upp störfum einu sinni eða oftar, ótalmargir eru reknir einu sinni eða oftar og þeir eru orðnir ófáir sem hafa unnið hjá fyrirtækjum sem tekin hafa verið til gjaldþrotaskipta og sumir hjá nokkrum slíkum.

Sveigjanleiki mikilvægastur 

En ef hruninu var ætlað að kenna okkur lexíu er hún áreiðanlega sú að þörf sé á sveigjanleika og sköpun fremur en einstrengislegri rörsýn. Öryggið er stundum ofmetið og það getur verið þroskandi og gott að reyna sig á nýjum vettvangi þótt það skili kannski ekki öðru en að láta mann vita að mann langar annað. Það er líka jafnvitlaus bóla og hagkerfi frjálshyggjunnar að sá sem ekki hafi slegið í gegn þrítugur nái því aldrei. Ótalmargir hafa tekið U-beygju í lífinu upp úr miðjum aldri og náð meiri og betri árangri en nokkru sinni fyrr. Skapandi hugsun vex nefnilega oft með árunum sem og sjálfsöryggi. Ótal konur finna fyrir þessu og hafa þess vegna byrjað nám, farið  að skrifa eða tekið upp algerlega nýja stefnu í lífinu eftir fimmtugt. Ég hef átt mín bestu ár á vinnumarkaði eftir fimmtugt og er enn að læra nýja hluti og uppgötva nýja hæfileika hjá sjálfri mér. 

Fyrir allnokkru síðan var það slagorð heilsuræktarfyrirtækis að aldrei væri of seint að fara að hreyfa sig. Fauja Singh heitinn sannaði að þetta væri rétt en hann hljóp sitt besta maraþon í Toronto 2003 lauk hlaupi eftir 5 klst. og 40 mínútur þá 92 ára. Hann er ekki sá eini sem náð hefur að afreka maraþon um nírætt svo kannski er óþarfi að streitast við að klára markmiðalistann fyrir þrítugt. Ævin kann  nefnilega að endast þeim síðustu til að verða fyrstir. 

Bráðsnjall bókamaður

Fyrir fleiri árum en ég kæri mig um að muna rakst ég á stórskemmtilegar glæpasögur eftir John Dunning um bókamanninn Cliff Janeway. Þessi fyrrum lögga er gerðist fornbókasali flæktist alltaf reglulega í erfið morðmál sem oftar en ekki tengdust líka aðaláhugamáli hans gömlum bókum. Ég hef verið ansi fíkin í leynilögreglusögur allt frá því ég byrjaði að lesa Agöthu Christie en hinn frábæri snúningur á fléttunni í sögum John Dunning var gersamlega ómótstæðilegur að mínu mati og ég gleypti þessar bækur í mig.

John Dunning er bandarískur fæddur árið 1942. Hann hóf ferilinn sem blaðamaður á Denver Post en hætti til að helga sig ritstörfum. Eftir deilur við útgefendur sína tók hann sér hlé og opnaði fornbókasölu, The Old Algonquin Bookstore. Hann sérhæfði sig í að hafa upp á sjaldgæfum bókum og fyrstu útgáfu klassískra verka. Sá atvinnurekstur varð til þess að persóna Cliffs Janeways varð til en hann líkt og höfundurinn hafði gott auga fyrir gömlum bókum og var afburðasnjall í að hafa upp á góðum eintökum og fyrstu útgáfum. Hins vegar fylgdi sá böggull oft skammrifi þegar Cliff var við störf að morð voru framin og bókamaðurinn neyddur til að nýta athyglisgáfu og skarpskyggni lögreglumannsins til að leysa gátuna um hver morðinginn væri.

Bækurnar um Cliff urðu fimm og titilinn vísaði ávallt á einhvern hátt til bóka. Booked to Die var sú fyrsta, The Bookman‘s Wake kom næst, þá The Bookman‘s Promise, fjórða The Sign of the Book og að lokum The Bookwoman‘s Last Fling. Þetta eru bráðskemmtilegar sakamálasögur og vel skrifaðar. Líklega hefur John talið að hætta bæri hverjum leik þá hæst hann stæði því hann lét þetta nægja um fornbókasalann snjalla. Hann skrifaði hins vegar fimm aðrar skáldsögur, tvær nóvellur og tvær sögulegar bækur um sögu útvarpsins í Bandaríkjunum. Ég hef hins vegar ekki lesið neitt annað en sakamálasögurnar og get því ekki dæmt um gæði þeirra. John Dunning rak einnig lengi fornbókasölu sína á netinu til að hafa meiri tíma til að skrifa.

 

Hvers virði er einstaklingurinn?

Ég skipti um vinnu á liðnu ári. Það olli svo sem engum titringi að ráði neins staðar. Það var í senn spennandi og kvíðvænlegt, eins og alltaf þegar tekist er á við breytingar. En það viðmót og starfsandi sem mætti mér á nýjum stað einkenndist af hlýju og virðingu. Það varð til þess að ég fór að velta fyrir mér framkomu yfirmanna á vinnustöðum við starfsmenn sína á svolítið nýjan hátt. Ég er þeirrar skoðunar að hlutverk stjórnenda sé að veita undirmönnum sínum innblástur, vekja með þeim ástríðu, áhuga og metnað fyrir verkefnunum og takist það ekki þurfi viðkomandi stjórnandi að skoða aðferðir sínar og þær leiðir sem hann fer við að nálgast starf sitt. Hann þarf að leggja sig fram um að kynnast fólkinu sínu, þekkja styrkleika þess og veikleika og velja því hlutverk út frá því. Þegar vel tekst til skapast andi metnaðar og kappsemi á vinnustaðnum. Þar ríkir vinátta og samvinna sem ekki snýst um að troða skóinn af öðrum heldur ríkir skilningur á að allir eru mikilvægir í ferlinu.

Það þarf að gefa fólki tækifæri til að vaxa í starfi, leiðbeina því og styðja þegar það stígur út fyrir þægindarammann. Á nýjum vinnustað gerði ég nýlega upp árið á fundi með yfirmanni mínum. Þar fékk ég tækifæri til að líta yfir helstu sigra haustsins, mistök, verkferla sem þarfnast úrbóta og eigin stöðu innan heildarinnar. Til dæmis hvernig ég vil styðja samstarfsmenn og hvers ég þarfnast frá þeim. Ég setti mér líka markmið fyrir næsta ár og á fundinum fórum við yfir þau saman. Ég fékk leiðbeiningar, jákvæða uppörvun og innblástur til að halda áfram.

Ég hef aldrei skilið þá mannauðsstefnu að segja fólkinu sínu sífellt að enginn sé ómissandi, að maður komi í manns stað. Með því er í raun verið að segja að starf þitt sé einskis virði, þú sért lítils metinn. Á sama tíma og hamrað er á þessu skilja viðkomandi yfirmenn ekkert í því að þeir finni ekki fyrir metnaði og áhuga hjá starfsfólki, að það sýni fyrirtækinu ekki tryggð heldur forði sér eins fljótt og það getur. En langar einhvern að dvelja þar sem hann er bara skrúfa í tannhjólinu og útskiptanlegur fyrir aðra sambærilega hvenær sem er? Við vitum öll að vissulega er hægt að skipa mann í manns stað en það þýðir ekki að hann fylli skarðið. Ekkert er nýtt undir sólinni að því leyti að flest það sem menn taka sér fyrir hendur hefur verið gert áður í einhverri mynd og allar nýjungar byggja á gömlum grunni. Besti árangur sem við getum vonast til að ná, einkum og sér í lagi ef maður vinnur í skapandi geira, er að setja sitt persónulega mark á verkið. Skapa blæbrigði sem eru þín og enginn annar fær um að leika fyllilega eftir. Og einmitt vegna þess er svo mikilvægt að yfirmenn og mannauðsstjórar átti sig á hvílík verðmæti felast í einstaklingnum á vinnustaðnum. Þú getur sagt upp manneskju vegna þess að þér leiðist hún eða þér finnist hún ekki passa í teymið, að hún sé orðin of dýr, of stöðnuð í starfi eða hvað eina annað en þér leyfist aldrei að tala hana niður eða gera lítið úr hæfileikum hennar. Ef þér sem yfirmanni tókst ekki að blása henni í brjóst áhuga eða löngun til að laga sig að þínu fyrirtæki, verkefnum þess og markmiðum er eitthvað að þinni nálgun á þitt starf.

Draumar, fyrirboðar og fyrirheit

Áramót marka lok hins gamla og nýtt upphaf í hugum flestra. Líklega er fleirum en mér þá þannig farið að þeir kjósi að taka vel eftir öllu sem gerist í kringum þá og leita að vísbendingum og fyrirboðum í ýmsum. Slík tákn geta svo styrkt mann og eflt í að gera þær breytingar sem þarf til að bæta lífið en líka hjálpað til við að urða það gamla. 

Nýársnótt er töfrum slungin og þá taka kýrnar til við að tala og álfar að flytja búferlum. Á sumum heimilum er það fastur liður að kíkja í bolla, leggja spil eða ráðgast við rúnir á gamlárskvöld. Margir leggja einnig mikið upp úr því að muna þá drauma sem þá dreymir á nýársnótt. Hvort sem menn trúa á æðri mátt, stokka og steina, forlög eða mátt sinn og megin er það skemmtilegur samkvæmisleikur að leita svara í spilastokk, bolla eða draumtáknum. Flestir laumast líka til að lesa stjörnuspá fyrir sitt merki og árspá Siggu Kling ábyggilega rosalega vinsæl.

Bókin Fyrirboðar, tákn og draumráðningar eftir Símon Jón Jóhannsson veitir mönnum færi á að skoða ýmislegt tengt áramótum og öðrum tímamótum. Lítum á nokkur atriði af þeim sem standa til boða á nýársnótt.

„Stillt og bjart veður á gamlársdag er fyrirboði þess að næsta ár verði gott.

Vont veður á nýársdag boðar storma á komandi ári.

Sé í manni ólund um áramót verður árið erfitt en líði manni vel verður árið farsælt.

Gæta verður þess að hafa peninga í vasanum þegar nýtt ár gengur í garð því annars verða menn blankir allt árið.

Það sem menn gera á nýársdag munu þeir gera oft á komandi ári. Þess vegna er gott fyrir menn að kyssa einhvern svo þeir verði kysstir oft næsta árið, eða klæðast nýjum fötum því þá eignast þeir margar nýjar flíkur á árinu.

Menn eiga að varast að gefa gjafir á nýársdag eða fara með eitthvað burtu af heimilinu. Þá tapa þeir einhverju á árinu.

Komi dökkhærður karlmaður fyrstur inn á heimilið eftir miðnætti á gamlárskvöld boðar hann gott en það er ills viti komi ljóshærður maður fyrstur inn á heimilið á nýhöfnu ári og hræðilegt sé viðkomandi rauðhærður. Það boðar einnig illt ef konur eða rangeygðir eru fyrstu gestir á nýársnótt.

Það er ólánsmerki að hengja upp dagatal fyrir næsta ár áður en klukkan slær tólf á gamlárskvöld.

Svo er að marka allt sem menn dreymir á nýársnótt.“

Þarna er margt fróðlegt og gott að finna og um að gera að gæta þess að dökkhærður maður gangi fyrstur inn um dyrnar á heimilinu þessi áramótin. Nú og svo má prófa að hoppa inn í nýja árið eins og frændur okkar Danir gera en menn beðnir að fara varlega. Þeir hoppa nefnilega ofan af stól og ég hafði spurnir af konu sem fótbraut sig við að tryggja sér lukku með því móti.

Sumir vilja gera upp öll gömul mál á gamlárskvöld og greiða skuldir sínar. Aðrir strengja heit og þau algengustu snúast um að hætta einhverju:

• Hætta að reykja
• Hætta að drekka
• Hætta að borða óhollan mat

Næstalgengast er svo að heita því að byrja á einhverju:

• Byrja í ræktinni.
• Byrja í nýrri vinnu.
• Byrja að spara.
• Byrja nýtt líf.

Sumir eru svo ekkert sérlega bjartsýnir á mátt áramótaheita en þeir telja samt sem áður gott að lofa sér einhverju. Þeirra heit eru oft almenns eðlis eins og að vera góð/ur við sína nánustu, gæta þess að særa ekki aðra, sýna umhyggjusemi og gefa af sér. Það er gott að setja sér markmið og vinna ötullega að þeim og áramótin eru vissulega góð tímamörk að miða við. En það er alltaf best að ætla sér ekki um of og muna að guð mun ráða hvar við dönsum næstu jól.

Brakandi ný dagbók

Allt frá því menn fóru fyrst að draga til stafs hafa verið til dagbækur í einhverju formi. Færð hafa verið rök fyrir því að hellamálverk hafi gegnt þeim tilgangi að skrá veiði og gengi síðasta árs og annálaritarar miðalda lögðu gjarnan út af þeim atburðum sem þeir sögðu frá öðrum til lærdóms og varnaðar. Dagbókarritarar hafa  skilað sumum að stærstu perlum bókmenntasögurnnar og formið er vinsælt þegar skrifaðar eru skáldsögur. Þrátt fyrir tölvuvæðingu heldur dagbókin velli og menn flykkjast í bókabúðir til að kaupa sér nýja um hver áramót.

Það er eitthvað spennandi við það að opna nýja dagbók, sjá að hver dagur er óskrifað blað og vita að maður hefur frelsi til að fylla það á hvern þann hátt sem hentar manni best. Sumir færa dagbók í tölvunni en þar sem rannsóknir sýna að manneskjan þjálfar aðra hluta heilans þegar hún handskrifar en þegar slegið er á takkaborð er vel þess virði að kaupa fallega bók með línustrikuðum blöðum og byrja að færa inn hápunkta dagsins. Tilbúnar dagbækur eru einnig orðnar svo fjölbreytilegar og skemmtilegar að þær eru í raun nóg. Tíminn minn, dagbókin eftir Björgu Þórhallsdóttur minnir á að hver dagur er gjöf. Á hverri síðu er eiganda hennar gefið færi á að fylla út drauma sína, hugsanir, ígrundanir um hið góða og hitt sem miður fer á hverjum degi. Myndir Bjargar eru einstaklega litríkar og fallegar og til þess fallnar að blása mönnum skáldanda í brjóst svo ekki er verra að skjóta inn einu og einu ljóði.

Margir kjósa að kaupa sér hefðbundnar, línustrikaðar, harðspjalda stílabækur til að halda dagbók og þá skemmir ekki að kápan sé falleg. En á undanförnum árum hefur færst í vöxt að hægt sé að fá dagbækur með ákveðinn tilgang, til dæmis til að setja sér markmið, brjóta leiðina að þeim niður í skref, marka síðan ferilinn og fagna þegar því er náð. Hver vika byrjar þá gjarnan á tilvitnun eða spakmælum sem hvetja menn áfram ef viljinn er tekinn að dala. Slíkar bækur eru því mjög handhægar fyrir þá sem strengt hafa áramótaheit og ætla sér lengra á þessu ári en í fyrra. Þakklætisdagbækur eru líka að verða algengari og foreldradagbækur þar sem þroski og vöxtur litla krílisins er skráður. Nú er líka vinsælt svokallað creative journaling eða skapandi dagbókarskrif en þá blanda menn saman úrklippu-, minningar-, og dagbókum. Skreyta síðurnar með teikningum, límmiðum, stimplum, úrklippum, aðgöngumiðum, ljósmyndum og fleiru. Margir gera þetta af miklu listfengi. 

Heimspeki og fræði á skrifborðinu

Þeir sem vilja fræðast og kynnast nýjum viðhorfum ættu hins vegar að athuga hvort ekki sé hægt að kaupa dagbækur með fræðsluefni í bland, Almanak háskólans og hins Íslenska þjóðvinafélags koma upp í hugann ef þau koma enn út. Fyrir nokkrum árum tóku sig einnig saman fræðikonurnar Sigríður Þorgeirsdóttir, Erla Karlsdóttir, Eyja Margrét Brynjarsdóttir og Nanna Hlín Halldórsdóttir
og gáfu út dagbækur þar sem farið var yfir sögu nokkurra helstu kvenheimspekinga mannkynsins. Þetta voru vandaðar bækur og gaman væri ef þær yrðu endurútgefnar árlega því það er jú alltaf gott að kynnast heimspekikenningum. 

Um allar dagbækur má hins vegar segja að þær séu góð kaup. Í gegnum tíðina hafa ótalmargir notað dagbækur til að efla sjálfsskilning og öðlast yfirrsýn yfir samtíma sinn. Samuel Pepys var breskur flotaforingi og þingmaður en er þekktastur fyrir einkar skemmtilega skrifaða dagbók sem  hann hélt í áratug þegar hann var ungur maður. Hann fæddist árið 1633 og dagbókin byrjar árið 1660. Í henni er að finna skemmtilegt sambland af lýsingum á mikilvægum sögulegum atburðum sem Samuel varð vitni að og vangaveltum hans sjálfs um lífið. Bókin var fyrst gefin út á nítjándu öld en hefur æ síðan verið talin til klassískra breskra bókmenntaverka. Fleiri stjórnmálamenn hafa haldið dagbækur og nefna má sjötta forseta Bandaríkjanna John Quincy Adams sem hélt dagbók frá tólf ára aldri til æviloka og Winston Churchill forsætisráðherra Breta. Þær bækur sem hann skrifaði meðan á seinni heimstyrjöldinni stóð  sem ollu miklu uppnámi þegar sagnfræðingurinn David Irving ætlaði að skrifa bók um þær en samkvæmt leyndarákvæði breska ríkisins var hluti þeirra enn verndaður. Úr varð að David skilaði bókunum og ekki varð af bókaskrifum hans.

Virginia Woolf er annar þekktur dagbókarritari og sömuleiðis Jean-Paul Sartre og auðvitað ótal fleiri andans menn og höfðingjar. Ekki er hins vegar hægt að skilja við umfjöllun um dagbókarskrif án þess að nefna Önnu Frank. Hún er án efa einn alþekktasti dagbókarritari heimsins og þúsundir manna um allan heim lesa sögu hennar á hverjum degi. Margt  hefur verið rætt og ritað um dagbók Önnu meðal annars hefur því verið haldið fram að faðir hennar hafi falsað bókina í stríðslok, enda þykir ganga kraftaverki næst að hún hafi varðveist. En flestir eru þess þó fullvissir að þessi næma og gáfaða gyðingastúlka hafi sjálf skrifað bókina og færslur hennar séu ómetanlegt framlag til að minnka fordóma og auka friðarást í heiminum.

Dagbókarformið er líka vinsælt skáldsagnaform og þeir sem hafa áhuga á kynna sér það ættu að byrja á bókum eins og Dracula, Dagbók Bridgetar Jones og The Secret Diary of Adrian Mole Aged 13 and 3/4. Margar fleiri mætti nefna til dæmis allar sögurnar af Sherlock Holmes, Flowers for Algernon eftir Daniel Keyes og The Colour Purple eftir Alice Walker. En hvort sem menn kjósa að lesa eða skrifa dagbækur er árið 2023 gott ár til að byrja á hvoru tveggja.